Ale nie tak wszystko się zaczęło. Zanim nacjonalizm zaczął nienawidzić, znalazło się miejsce dla edukacji i oświecenia, postępu materialnego, odpowiedzialności zbiorowej i tożsamości grupowej. Ścieżka ku przemocy nie była ani przewidywalna, ani nieuchronna.

Z wielkim zainteresowaniem przystąpiłem do lektury książki pod tytułem „Anatomia pewnego ludobójstwa. Życie i śmierć Buczacza”. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Czarne. Jej autorem jest Omer Bartov, historyk i wykładowca na Uniwersytecie Browna. Jego zainteresowania koncentrują się głównie na tematyce Holokaustu i nazizmu.

Tym razem postawił on sobie bardzo ambitne zadanie. Na przykładzie niewielkiego kresowego miasteczka, jakim był Buczacz, chciał dać odpowiedź na niezwykle ważne pytanie: jak doszło do ludobójstwa. Jak to się stało, że mieszkający obok siebie od lat Polacy, Żydzi i Ukraińcy stali się niemal jednocześnie ofiarami i katami? Czy odpowiedź na to pytanie jest w ogóle możliwa? Nawet jeśli założymy, że tak, to z pewnością nie jest ona prosta. Przekonujemy się o tym po lekturze tego wstrząsającego, arcyciekawego i ważnego reportażu.

Książka składa się z siedmiu rozdziałów. Już pierwszy z nich, pod tytułem „Nadciągająca burza”, każe nam się zastanowić, czy sąsiedztwo trzech narodowości zawsze przebiegało bez zakłóceń. Czy istotnie było sielanką? Jak możemy się domyśleć – nie. Zdarzały się mniejsze i większe napięcia. Szczególnie trudny był okres II Rzeczypospolitej. Odrodzone państwo polskie próbowało na nowo się „urządzić” – niestety często kosztem chociażby Ukraińców.

Jednak prawdziwą golgotą dla wszystkich trzech narodów była druga wojna światowa. Niemcy i Sowieci nie oszczędzali nikogo, cynicznie rozgrywając Żydów i Ukraińców do własnych celów. Masowe egzekucje, pogromy, codzienny gwałt i przemoc – to były prawdziwie nieludzkie czasy. Czasy, które łamały ludzi, czasy, które od wszystkich wymagały heroizmu. Jednak nie wszyscy potrafili się na ów heroizm zdobyć.

„Anatomia pewnego ludobójstwa” to niezwykła książka. Autor starał się możliwie z każdej perspektywy opisać jakże trudne i pogmatwane losy Polaków, Żydów i Ukraińców na przykładzie Buczacza. Jest to bardzo poruszający reportaż, który szczerze polecam waszej uwadze.

Wojciech Sobański