David Cesarani zmarł w 2015 roku. Przed śmiercią zdążył ukończyć swoją ostatnią książkę, ale nie dane mu było niestety doczekać jej publikacji. „Ostateczne rozwiązanie. Losy Żydów w latach 1933–1949” to najważniejsza jego praca. Ten brytyjski historyk żydowskiego pochodzenia był autorem wielu książek dotyczących Holokaustu, ale dopiero w tej ostatniej dokonał podsumowania badań całego swojego życia, i to w stylu, obok którego trudno przejść obojętnie. Książka ta bowiem nie tylko zachwyca obszernością czy jakością wydania, ale przede wszystkim stanowi jedno z najdokładniejszych dostępnych źródeł informacji o genezie ludobójstwa Żydów, jego przebiegu, oraz – co jest dla mnie najbardziej wstrząsające – postawie świata w obliczu takiego ogromu ludzkiego cierpienia i śmierci.

Jak głosi sam tytuł, początkiem rozważań autora są czasy przedwojenne. Holokaust nie był dziełem chwili, ale procesem narastającej nienawiści, która w wyniku pewnej ewolucji przeistoczyła się w próbę eksterminacji całego narodu żydowskiego. Najpierw dochodziło do aktów wandalizmu i prześladowań lokalnych, które z czasem zostały poparte ustawami antyżydowskimi. Ta regulacja prawna dała przyzwolenie, a nawet nakaz walki z całym „żydowstwem”. Takie były początki. Antysemityzm nie był przecież niczym nowym, ale dopiero dojście do władzy Hitlera sprawiło, że rozgorzał na tak wielką skalę. Im mocniejsza stawała się pozycja Hitlera, w tym trudniejszej sytuacji znajdowali się Żydzi. Nic więc dziwnego, że w tamtych latach dochodziło do masowej emigracji niemieckich Żydów. I o ile na początku przyjmowano ich za granicą jako uchodźców, to szybko zaniechano takiej otwartości. Było ich przecież tak niewyobrażalnie wielu. Odpowiedzialność Europy za los tych, którym nie umożliwiono ucieczki z hitlerowskich Niemiec, jest bardzo duża i nawet Hitler w jednym ze swoich przemówień oskarżył rządy państw potępiających jego działania o hipokryzję. Było im żal Żydów, ale na udzielenie im schronienia jakoś zdobyć się nie potrafili.

Książka jest bardzo przytłaczająca, ale wcale nie z powodu języka, jakim posługuje się autor, ani samej kompozycji. Tu przytłacza tematyka. Cały ogrom niesprawiedliwości, cierpienie, którego nie potrafię sobie tak naprawdę wyobrazić, i okrucieństwo świadczące o tym, że my, ludzie, zdolni jesteśmy do najgorszych czynów – to wszystko powoduje, że przebrnięcie przez „Ostateczne rozwiązanie…” Cesaraniego wymaga dużej samodyscypliny czytelniczej. Po przeczytaniu pozostało we mnie odczucie, że świat jest miejscem bardzo niedoskonałym. Miejscem, w którym życie ludzkie może okazać się nagle bardzo niewiele warte.

„Ostateczne rozwiązanie. Losy Żydów w latach 1933–1949” nie jest w mojej opinii książką dla każdego. Autor prezentuje skomplikowaną prawdę historyczną, ukazuje właściwie wszystkie najważniejsze aspekty rozwoju planu eksterminacji Żydów i nie pozostawia miejsca na powierzchowne analizy. Argumentacja Cesaraniego jest przy tym bardzo złożona, dlatego uważam, że książka ta przeznaczona jest przede wszystkim dla osób żywo interesujących się historią.

Izabela Straszewska