Znane powiedzenie mówi, że „kto rządzi przeszłością, w tego rękach jest przyszłość; kto rządzi teraźniejszością, w tego rękach jest przeszłość”. Dlatego też historia od zawsze bywa – niestety – instrumentalnie wykorzystywana przez każdą władzę na przestrzeni dziejów. Właściwie można pokusić się o stwierdzenie, że każdy rząd uprawia politykę historyczną. Oczywiście jedni przyznają się do tego wprost, inni gorąco zaprzeczają. Nie zmienia to jednak faktu, że historia często jest po prostu jednym z instrumentów legitymizowania władzy.

Wydaje mi się, że te kilka zdań to ważny wstęp do recenzji znakomitej książki Ryszarda Jamki pod tytułem „Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Marginesy. Autor jest historykiem i prawnikiem, absolwentem Kolegium MISH UW. Jego praca magisterska zdobyła wiele prestiżowych nagród. Powiem na wstępie, że już dawno nie czytałem tak świetnej książki. To prawdziwa gratka dla wszystkich zainteresowanych historią oraz skomplikowanym procesem mitologizacji pamięci.

Ale po kolei. Przede wszystkim recenzowana publikacja nie jest biografią Jakuba Szeli. Owszem, jeden z rozdziałów opisuje „Szelę i jego świat”, jednak nie na tym skupia się uwaga autora. Głównym tematem swoich rozważań uczynił on proces kształtowania się legendy o Jakubie Szeli. Wywiązał się z tego zadania znakomicie, co wprost stwierdzają recenzenci naukowi książki – prof. Jerzy Kochanowski i dr hab. Dobrochna Kałwa.

Jakub Szela jest w polskiej historii postacią kłopotliwą. Na kartach podręczników do historii jest mu zwykle poświęcanych ledwie kilka zdań. Tymczasem – jak udowadnia Ryszard Jamka – jego postać zasługuje na znacznie szersze zainteresowanie. Kim bowiem tak naprawdę był Szela? Brutalnym mordercą panów szlachty czy chłopskim wodzem walczącym z klasowym wyzyskiem? Dlaczego szlachta go nienawidziła, a chłopi nieraz brali go na sztandary, aby po chwili dystansować się od tej postaci? Czym była rabacja galicyjska? Walką klasową, jak chcieli komuniści? Walką o zniesienie pańszczyzny? Czy może jeszcze czymś innym? Czy Szela był bohaterem, czy narodowym zdrajcą na usługach Austriaków?

Zdaniem autora książki Jakub Szela jest postacią o zakłamanej pamięci. Jamka udowadnia to w każdym z siedmiu rozdziałów swojej książki. Trzy z nich poświęcone są poszczególnym legendom o Szeli.

Czarną legendę wymyśliła szlachta. Od początku ukazywała ona Szelę jako krwawego mordercę i zdrajcę narodu. W sukurs szli jej pisarze i poeci – wystarczy przywołać Wyspiańskiego i jego „Wesele”.

Domyślamy się, że narratorami białej legendy byli chłopi. Chłopi, którzy byli warstwą uciskaną i bardzo biedną. Chcieli widzieć w Szeli bojownika o poprawę ich losu i zniesienie znienawidzonej pańszczyzny. Opis poddaństwa i pańszczyzny panującej na galicyjskiej wsi jest doprawdy straszny. Chłopi żyli w warunkach urągających człowieczeństwu. W sporze z dziedzicem właściwie z góry byli na przegranej pozycji.

Jednak nie wszyscy chcieli brać Szelę na sztandary, o czym świadczy analiza podejścia ludowców do tej postaci.

Trzecia legenda – czerwona – była dziełem komunistów, dla których rabacja galicyjska była przejawem walki klas. W setną rocznicę jej wybuchu w komunistycznej Polsce przetoczyła się szeroka debata na temat biografii Jakuba Szeli i jego roli w historii. Autor referuje, co pisała o Szeli historiografia marksistowska, a co prasa katolicka.

Swoją narrację o pamięci o Jakubie Szeli Ryszard Jamka doprowadza aż do roku 2022. „Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli” to arcyciekawa książka. Autor omawia w niej nie tylko biografię głównego bohatera i rabację galicyjską, ale także proces kształtowania się pamięci o nim i powstaniu z roku 1846. W tym celu rekonstruuje trzy legendy o Szeli i proces ich powstawania. Recenzowana publikacja jest również historią zmagań o przeszłość. Czy historia Polski należy tylko do szlachty, czy chłopi także mają w niej swoje miejsce? Czy Szela był bohaterem, czy zbrodniarzem? Czy na tak postawione pytanie można dać jednoznaczną odpowiedź?

Gorąco zachęcam do lektury tej książki. Jest to prawdziwa – choć wymagająca – intelektualna przyjemność.

Wojciech Sobański