Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Stwi­er­dzenie, że up­adek Związku Radzieckiego kładzie się długim cieniem na późniejszych wydar­ze­niach w samej Rosji i in­nych byłych re­pub­likach radzieckich, to oczy­wistość. Nie ma nic za­skakującego w tym, że koniec całego sys­temu politycznego w sposób nieu­chronny będzie oddziaływał na przyszłość danego ob­szaru, nie tylko przez kole­jne lata, ale nawet przez pokolenia.

Up­adek Związku Radzieckiego odcisnął także głębokie piętno na jego [Putina] psychice, co miało zresztą ogromny wpływ na jego późniejszy świ­ato­pogląd oraz pode­j­mow­ane działania. Putin był do pewnego stopnia reżyserem post­sowieck­iej opowieści dla współczes­nej Rosji, a za­razem występował w niej jako jeden z głównych aktorów.

Wo­jenna rzeczy­wistość nigdy nie należy do zbyt przyjem­nych, a front wschodni stanowił za­pewne na­jbardziej bru­talny teatr działań w na­jok­ropniejszej wo­jnie w dzie­jach ludzkości.

(...) nar­racja o zwycięstwie miała w sobie coś epi­ckiego, wręcz re­li­gijnego: było w niej miejsce na ci­er­pi­enie, tri­umf, odkupi­enie. Związek Radziecki jawił się jako chrys­tusowa figura męczen­nika, który przeżywa pot­worne męki za grzechy całej ludzkości. Pon­adto wraz z uczu­ciem dumy po­jawił się również gniew w związku z tym, że inni nie chcieli postrzegać radzieckiego zwycięstwa w takich sa­mych kat­egoriach i nie okazali wdzięczności za poświęcenie Ros­jan.

W okresie Związku Radzieckiego pub­liczna wiedza o oboz­ach była za­b­ro­niona, jeśli nie liczyć sporadycznie wybuchających dys­kusji albo szybko ucisz­anej twórczości lit­er­ack­iej. Większość daw­nych więźniów przestrzegało zmowy mil­czenia, a gdy nadeszła pi­eres­tro­jka, duża ich część albo już nie żyła, albo była psych­icznie niez­dolna, by po tylu latach mil­czenia odgrzebywać dawno za­pom­ni­ane traumy.

O sta­lin­izmie mówiła, że nie da się zrobić om­letu, nie rozbi­jając jajek. Mało ważne, że zrobi­enie tego konkret­nego om­letu wymagało nie tylko rozbi­cia kilku jajek, ale także za­rek­wirow­ania kur, zde­m­o­low­ania kuchni oraz roz­strzelania kucharza i połowy gości.

Zbrodnią Czeczenów miała być rzekoma kolabor­acja z nazistami, choć (...) Czeczenia nigdy nie zna­j­dowała się w całości pod niemiecką ok­upacją, a większość Czeczenów nigdy na oczy nie widziała niemiec­kiego żołnierza. Kara była raczej spo­wodow­ana poważniejszymi podejrzeniami co do tego, czy Czeczeni kie­dykolwiek w pełni zaak­cep­tują sys­tem komunistyczny.

Wojna czeczeńska była przed­stawiana jako walka ter­rorystów z działającym w ramach prawa rosyjskim państwem. Po części była to prawda: Czeczeni rzeczywiście zaczęli stosować akty ter­roru jako formę walki. Pom­i­jano jed­nak cały kon­tekst bezwzględnej przemocy, jakiej prze­ciwko nim używano, zarówno pod­czas obydwu wojen czeczeńskich, jak i w bardziej odległej przeszłości.

Na początku 2000 roku Putin wykorzystał jeden ze swoich pier­wszych wy­wiadów w roli prezy­denta, by ozna­jmić Czeczenom, że nie zostali zaatakow­ani przez Rosję, ale otoczeni przez Moskwę ochroną. (...) Putin pow­iedział te słowa, kiedy jego myśliwce bom­bardowały Grozny (...).

Kadyrow zgo­tował w is­tocie Czeczenii podra­sowaną, bardziej ok­rutną wersję tego, co Putin wprowadził w Rosji, tyle że bez mydlenia oczu o de­mokracji i sub­telności, jakiej wymagał zn­acznie większy rosyjski pro­jekt. Czeczenia wyglądała niczym odbicie Rosji w krzy­wym zwi­er­ciadle.

Odkąd Ros­janie roz­poczęli podbój Kaukazu, nie było takiego pokolenia, w którym oj­cowie mogli przekazać synom owoce swo­jej pracy: albo ich zabi­jano, albo wysied­lano, albo up­okar­z­ano. Każde kole­jne pokole­nie musiało za­czynać życie na nowo, od zera. Ros­janie nie po­trafią zro­zu­mieć, że jesteśmy wolnymi ludźmi, wolnym nar­o­dem.

(...) is­tota poro­zu­mi­enia pomiędzy Czeczenią [Kadyrowa] a Moskwą [Putina] po­zost­awała niezmi­enna: odłożymy nasze his­toryczne żale na bok, naszą najważniejszą ulicę nazwiemy imi­eniem człow­ieka, który zbom­bardował nam stolicę i złożymy mu na­jbardziej wi­erno­poddańczy hołd, jaki można sobie wyo­brazić, a w zamian możemy się cieszyć fruk­tami z jego spiżarni.

Jak ujęła to dzi­en­nikarka Anna Politkowska, zanim zginęła przy­puszcza­l­nie w odwecie za to, co pisała o Czeczenii pod rządami Kadyrowa: „Kreml wykarmił małego smoka, którego teraz musi ciągle dokarmiać, by ten nie ział wokół og­niem”.

Dys­kutowaliśmy o „jach”, czeczeńskim określeniu, którego nie da się dosłownie przetłumaczyć na inne języki. Pojęcie „jach” mieści w sobie kodeks honorowy, poczucie męskości oraz sporą dawkę odwagi. To właśnie duch „jach”, przyna­jm­niej częściowo, decy­dował o tym, że Czeczeni tak długo byli w stanie znosić ucisk, choć za­pewne był on także przyczyną ich prob­lemów.

Jak to możliwe, by człowiek – po zn­iszczonym przez wojnę dzieciństwie, po dorastaniu pod gradem rosyjskich bomb, po stracie krew­nych i ukocha­nych w rosyjskich nalotach, os­trzałach artyleryjskich, oboz­ach fil­tracyj­nych i eg­zekuc­jach bez wyroku sądu, po latach spędzo­nych w partyz­antce na wo­jnie z rosyjską armią – mógł później wal­czyć po stronie Ros­jan?

(...) Gorbaczow nigdy nie chciał rozpadu Związku Radzieckiego, a pi­eres­tro­jka była skazaną z góry na porażkę próbą jego ratow­ania. Nawet Amerykanie dążyli do tego, by zachować w jakiejś formie jego ist­ni­enie.

Si­er­giej Koro­low, który był później mózgiem radzieckiego pro­gramu kos­micznego i wysłał Jur­ija Gagar­ina na orbitę okołoziemską, w 1938 roku został aresztow­any i spędził sześć lat w łagrach, w tym część w oboz­ach pracy na Kołymie. Trudno uznać to za na­jbardziej efek­ty­wne wykorzys­tanie jego tal­entu.

Zachód, za­stanawiając się, dlaczego Rosji nie udało się jak na razie po­godzić z fak­tem ist­ni­enia zbrodni Stalina, od­ruchowo porównuje je do zbrodni Hitlera. Ale (...) up­or­anie się z nazis­towską przeszłością zajęło Niem­com całe dekady i być może teraz, dwadzieścia pięć lat po up­adku komun­izmu, Rosja także będzie w stanie zmierzyć się ze swoimi de­monami.

(...) strata po­woduje, że ludzie za­czynają idealizować to, co niegdyś mieli, za­pom­inają o wszys­tkich negaty­w­nych as­pek­tach i pamiętają je­dynie to, co pozyty­wne.

(...) Rosja nie widziała w Ukraińcach sam­od­ziel­nego nar­odu: panowało tam przekon­anie, że wszy­scy wschodni Słowianie są po prostu Ros­janami. Język ukraiński, który uważano za chłopski dialekt, niepo­trzebnie spop­ularyzow­any przez Tarasa Szew­czenkę i in­nych poetów, był nieus­tan­nie wyszy­dz­any i zwal­czany.

Wiosną 1933 roku na wschod­niej Ukrainie umi­erało ponad dziesięć tysięcy ludzi dzi­en­nie. Za tymi bez­namiętnymi danymi kryły się (...) pogrążone w śmier­telnej ciszy wioski, których wszy­scy mieszkańcy zmarli z głodu, mimo że żyli na jed­nych z na­jbardziej żyz­nych ziem w Europie.

(...) głód był „jedną z na­j­pot­worniejszych zbrodni w dzie­jach, tak ok­ropną, że ludzie w przyszłości z tru­dem dadzą wiarę, iż do niej doszło”. Tym­cza­sem za sprawą sowieckich ma­nipu­lacji oraz przyz­wolenia Zachodu na pro­pagow­anie kłamstw, ludzie w przyszłości nie wiedzą nawet, że coś takiego miało miejsce.

Rozbicie kraju na wschód i zachód stanowiło tylko jedną z wielu linii podziału we współczes­nej Ukrainie, ale nie sposób było uciec od faktu, że różne re­giony kraju miały rozbieżne oceny radzieck­iej przeszłości.

Nac­jon­al­izm stanowił użyteczne polityczne narzędzie służące odwracaniu uwagi opinii pub­licznej, nie sprawdzał się na­to­mi­ast jako filo­zofia przyświecająca op­er­ac­jom mil­it­ar­nym.

Kłamstwa i pro­pa­ganda miały tę niezwykłą tend­encję, że stawały się sam­o­spełniającymi się prze­pow­ied­niami.

Państwo radzieckie od początku musiało się mierzyć z pewną wewnętrzną sprzecznością: jego ideo­lo­gia glory­fikowała re­wolucję i re­woluc­jon­istów, ale sam sys­tem dławił u swoich oby­wa­teli wszelkie od­ruchy buntu.

W poprawionej przez Kadyrowa wer­sji his­torii w wo­jn­ach z lat dziewięćdziesiątych nie stali naprze­ciwko siebie Czeczeni i Ros­janie, ale nikczemne siły Zachodu z jed­nej strony, a z dru­giej Czeczeni wspólnie z Ros­janami, natch­ni­eni duchem zwycięstwa w dru­giej wo­jnie świ­atowej.

Kiedy w przed­dzień nowego tysiąclecia Putin objął funkcję pełniącego obowiązki prezy­denta, na­jpil­niejszą kwestią, z jaką musiał się zmierzyć, była tocząca się w Czeczenii wojna, która uos­a­biała bezradność rosyjskiego państwa. Zaprowadzenie porządku w Czeczenii było dla niego pier­wszą częścią planu zjed­noczenia Rosji.

- Kiedy ot­worzysz w sta­jni wszys­tkie drzwi, pow­inieneś liczyć się z tym, że koń może pobiec w innym kier­unku, niżbyś chciał (...).

Czeczeni, lud górskich wo­jowników posługujący się gard­łowym językiem i pozbawiony jakich­kolwiek słowiańskich korzeni, mieli długą his­torię oporu wobec rosyjskiej władzy.