Michał Bakunin

Lektura Bóg i państwo przypomina w dużym stopniu lekturę Manifestu komunistycznego. Struktura tekstu jest bardzo podobna i tematyka jest wręcz identyczna. Tekstowi Bakunina brakuje jednak złożoności analizy socjologicznej i ekonomicznej dzieła Marksa i Engelsa. Nie znaczy to jednak że nie ma w niej nic wartościowego. Wręcz przeciwnie, możemy tu znaleźć przykładowo analizę teologicznego pochodzenia pojęć politycznych które potem znalazły się w analizie teologii politycznej Carla Schmitta. Mamy też ciekawe przemyślenia dotyczące filozofii materialistycznej i idealistycznej. Jednak ciężko nie powiedzieć że analiza polityczna Bakunina jest w wielu miejscach (o ironio) idealistyczna. Jak ciekawa jest krytyka podejścia biurokratycznego, to ciężko politycznie i ekonomicznie zarówno wtedy, jak i obecnie uzasadnić taki model działania. Poststrukturalistyczny anarchizm stał się tego świadomy, interpretując anarchizm jako styl życia a nie jednolity program działania. Jakkolwiek życie Bakunina było takim stylem życia, to widać że taki model federacji kolektywistycznych mocno się zestarzał. Nie zmienia to faktu że warto przeczytać Bakunina, nawet dla tych zalet które podałem. Tym bardziej że jego język jest żywy i dociera do pewnego rdzenia ludzkiego postrzegania wolności (nawet jeżeli nie do końca nam mówi co z tym powinniśmy zrobić).