Robert Kuwałek

Clou tego dokumentu to bez wątpienia najbardziej znane świadectwo z bełżeckiego obozu śmierci - zeznanie Rudolfa Redera, dotąd publikowane dwukrotnie: w roku 1946 (Wojewódzka Żydowska Komisja Historyczna, Kraków) oraz w roku 1999 (Judaica, Kraków). Zadaniem Redera w Bełżcu był transport i grzebanie zwłok, choć on sam uważał się tam za "złotą rączkę". Te wszechstronne zdolności miały okazać się pomocne przy jego ucieczce. Do jednej ze zleconych mu prac potrzebna była ocynkowana blacha. W celu jej zdobycia Reder uzyskał przyzwolenie na wyjazd do Lwowa, a tam zbiegł, gdy eskorta udała się na obiad, pozostawiając z nim w aucie zaledwie jednego esesmana, który... usnął. Reder ukrywał się w okupowanym Lwowie, a po wojnie przeniósł się do Krakowa. W jego kilkukrotnie uzupełnianych zeznaniach z lat 1945-46 wskazywano na liczne kontrowersje i rozbieżności (dotyczące m.in. obsady obozu, nigdzie nieudokumentowanej wizytacji Himmlera, zawyżonej liczby ofiar, wielkości komór gazowych czy też osobistego doglądania silnika wytwarzającego spaliny, które uśmiercały ofiary Bełżca; znamienny jest również fakt, iż Reder w momencie przyjazdu do obozu miał ponad 60 lat, a jednak został wybrany do Sonderkommando). Nie wiadomo na ile podjęte przez władze i różne organizacje próby sprecyzowania tych informacji (mające głównie na celu ujęcie i osądzenie odpowiedzialnych za bełżecką machinę śmierci) czy dodatkowych wyjaśnień (mogły być one powrotem do kolejnych, bolesnych wspomnień) wpłynęły na to, że Reder postanowił usunąć się w cień - przyjął nazwisko żony (Robak),wyjechał do Izraela, a później osiadł na stałe w Kanadzie (tu "zniknął" tak skutecznie, że nie są znane ani jego dalsze losy ani data śmierci). Nie mniej intrygująco jawi się sylwetka Chaima Hirszmana, drugiego ocalałego więźnia Bełżca. W zasadzie jego informacje nie wnoszą nic odkrywczego (w świetle wiedzy, którą mamy dzięki Rederowi vel Robakowi) i, nawet uzupełnione o (zasłyszane od Hirszmana) relacje jego żony Poli, są jedynie szczątkowe. Dlaczego? Hirszman zdążył złożyć tylko jedno krótkie zeznanie. Na drugi dzień już nie żył. Zmarł od ran postrzałowych z rąk zamachowców wywodzących się z ruchu "WiN". Ile z tym miała wspólnego jego ubecka przeszłość, raczej już się nie dowiemy. Nie ulega wątpliwości, że jest to ważna publikacja. Nie tylko przytacza relacje, które z dużą dozą prawdopodobieństwa można nazwać relacjami z pierwszej ręki (na plus liczne i obszerne przypisy, często prostujące niektóre informacje),ale i również wzbogacona jest o cenne archiwalia z lubelskiego IPN-u w postaci protokołów oględzin miejsca po byłym obozie zagłady czy kilkudziesięciu zeznań miejscowej ludności (1945-46). Z tych ostatnich dowiemy się niezwykle ważnej rzeczy. W Bełżcu ginęli nie tylko żydzi. Ginęli również chrześcijanie - Polacy "polityczni" i Polacy ukrywający żydów.