Oczywiście „Centuria. Sto krótkich powieści rzek” nie jest zbiorem historii zupełnie oddzielnych. Więcej nawet: w gruncie rzeczy to jedna opowieść, która powtarza się wciąż i wciąż, bez przerwy; w jakimś stopniu formą przypomina wydaną niedawno „Zagrodę zębów” Szostaka, może budzić skojarzenia z jego wcześniejszą „Fugą” czy „Śladami” Małeckiego. Oddajemy jednak cesarzowi, co cesarskie: u Manganelliego struktura ta jest wycyzelowana, dopieszczona, zachwyca sama w sobie – jej niecodzienna symetria czule połechce wszystkich perfekcjonistów (każdy rozdział rozgrywa się na przestrzeni dwóch stron), a powtarzanie pewnych motów przychodzi włoskiemu prozaikowi tak lekko, że trudno stwierdzić, czy w ogóle było świadomym zabiegiem pisarza, czy pojawiło się w wyniku naturalnej ewolucji tekstu. Opracowany z chirurgiczną precyzją projekt gmachu jest jednak tylko częścią eleganckiej formy; jego dopełnienie stanowi piękna fasada. Proza Magnanelliego jest stonowana i spokojna, ale, jak to się mówi, są momenty – kiedy autor zbliża się do swoich ulubionych tematów, o nich za moment, atrament nagle zaczyna mienić się najróżniejszymi barwami. „Centuria” to lektura, która mogłaby służyć za podręcznik dla początkujących literatów: dzięki walorom swej formy mogłaby wessać czytelnika zupełnie niezainteresowanego jej treścią.

Przyznam się jednak szczerze, iż ciężko mi sobie takiego odbiorcę wyobrazić (przy założeniu, że po tę lekturę sięga świadomie), bo Magnanelli wybrał tematykę bardzo uniwersalną. Jego bohater, bo ciężko mówić o nich w liczbie mnogiej, choć teoretycznie każda powieść rzeka ma swojego, to pan w średnim wieku, czasami wykształcony nieco lepiej, czasami nieco gorzej, wychowany bardziej lub mniej starannie – ale zawsze samotny. Nie jest to jednak samotność człowieka pozbawionego miłości czy przyjaciół, lecz podstawowa, straszna i brutalna – postaci z „Centurii” stają samodzielnie wobec nicości. Często rozpaczliwie czekają na coś (telefon, spotkanie, uczucie), upatrując w tym szansy na odkrycie filozoficznego sensu. Niestety, powracającym motywem ich żyć jest gorzkie rozczarowanie: nieważne czy ten przeklęty telefon wreszcie zadzwoni, czy też będzie milczał na wieki, konsekwencje są takie same – czy też, żeby być bardziej precyzyjnym, nie ma ich. Pełne nadziei oczekiwania zderzone z rzeczywistością pękają jak bańki mydlane, nic się nie zmienia, a samotność pozostaje drażniącym cierniem w samym środku egzystencji. Warto dodać, że Manganelli nawet na chwilę nie wpada w ckliwość, liryzm, czy rozrzewnienie; jego proza jest pełna dyscypliny, raczej szorstka. Nie nazywa wprost metafizycznej tragedii, nie rozczula się nad nią, lecz uwypukla ją przy użyciu ascetycznej formy: w „Stu krótkich powieściach rzekach” nie ma nic (dosłownie!) poza opisami czyhającej za rogiem nicości.

Wróćmy, drodzy Państwo, do rozmiaru. Okazuje się, i mamy na to fizyczny dowód w postaci tego niewielkiego tomu, że wcale nie jest on najważniejszy. Bo kiedy odrzeć literaturę – wszak o niej cały czas mowa – z całego narzutu, z przygód i opisów przyrody, z wątków obyczajowych i historycznych, to wielkie dzieło można zamknąć w niewielkiej objętości. Tak jak zrobił to Giorgio Manganelli. „Centuria” to rzecz fenomenalna.

Bartek Szczyżański