Po II wojnie światowej Polska odrodziła się jako kraj komunistyczny. Jednak nie był to przecież wolny wybór Polaków. Przesądził o tym kaprys wielkiej historii (a konkretniej Stalina). Komuniści cieszyli się w kraju znikomym poparciem społecznym. Musieli więc uruchomić potężny aparat propagandowy, aby spróbować przekonać do siebie przynajmniej część społeczeństwa. Istniały w tym względzie sprawdzone wzorce – oczywiście w Związku Sowieckim. Zarówno Lenin, jak i Stalin rozumieli doniosłą rolę kultury, stąd też chcieli jak najszybciej przejąć nad nią kontrolę.
Nie inaczej było w Polsce. Partia chciała kontrolować wszystkie dziedziny życia społecznego. Nie było obszaru, wyłączonego spod jej kontroli. Budownictwo, moda, literatura – wszystko miało pozostawać pod czujnym okiem partii.

Przekonujemy się o tym, sięgając po książkę Anny Bikont i Joanny Szczęsnej pod tytułem „Lawina i kamienie. Pisarze w drodze do i od komunizmu”. Jest to drugie wydanie tej pozycji, które ukazało się nakładem wydawnictwa Czarne. Autorki przyznają, że pomysł na książkę podsunął im Adam Michnik. To on był również ich najsurowszym recenzentem i krytykiem. Sam Michnik wypowiada się o książce w samych superlatywach stwierdzając, że jest ona „próbą zrozumienia losów pisarzy zaangażowanych w komunizm, a nie próbą posadzenia ich na ławie oskarżonych”.

Jak to się stało, że wielu polskich pisarzy dało się uwieść komunizmowi? Jak doszło do tego, że ludzie inteligentni, mający szerokie horyzonty myślowe zostali gorliwymi piewcami nowej ideologii? Co ich do tego zmusiło? Dlaczego pisali peany na cześć tego zbrodniczego systemu? Czy istotnie uwierzyli nowym kapłanom nowej religii? Czy może wręcz przeciwnie – wiedzieli, ale zamykali oczy, znali prawdę, ale kłamali? Czy szczerze pisali patetyczne wiersze o Stalinie? Czy z serca sławili Dzierżyńskiego?

„Lawina i kamienie” to nie jest łatwa książka. Nie chodzi przy tym o jej objętość (ponad sześćset stron), leczo poruszaną tematykę. Dla czytelników dopiero zapoznających się z tematem może sprawiać wrażenie nieco zagmatwanej. Niemniej jednak autorki wykonały tytaniczną pracę, której efekt naprawdę robi wrażenie. Omówiły losy kilkunastu pisarzy i ich drogi „do i od komunizmu”. Ten swoisty „poczet” otwiera Adam Ważyk, jeden z najważniejszych twórców doby stalinizmu. To również on napisał słynny „Poemat dla dorosłych”, będący pierwszym zwiastunem „odwilży”.

Po wojnie na komunizm „nawrócili się” także Jerzy Andrzejewski, Kazimierz Brandys i Wiktor Woroszylski. Można by powiedzieć, że polscy pisarze „w pogoni za wiatrem historii” musieli odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Wielu dało się porwać ułudzie budowania nowego świata. Lepszego świata. Niemniej jednak niektórzy znacznie szybciej od innych powiedzieli „nie”. Sztandarowym przykładem jest tutaj oczywiści Czesław Miłosz.

Prawdziwe „pospolite ruszenie poezji i prozy” przypadło na „dzień, w którym umarł Stalin”. Powstała wówczas niezliczona liczba tekstów i wierszy, sławiących wodza światowej rewolucji. Ten, który miał na rękach krew milionów, który osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do rozstrzelania, w Katyniu doczekał się niezliczonych tekstów pochwalnych. Ich autorami byli także – niestety – polscy pisarze.

Autorki starają się zrozumieć i opowiedzieć także niejako drugą część losów polskich pisarzy – ich drogę od komunizmu. Jak i kiedy na nią wkroczyli? Jak ona przebiegała? Czy była prosta, z jasno wytyczonym celem, czy może nadal pozostawała kręta i pełna zawahań? Wreszcie na przykładzie Herberta pokazują różne wizje tradycji i historii.

„Lawina i kamienie. Pisarze w drodze do i od komunizmu” to książka, poruszająca bardzo ważny i ciekawy temat. Anna Bikont i Joanna Szczęsna starały się prześledzić losy wielu polskich pisarzy, gorliwie służących komunizmowi. Co ich do tego skłoniło? Dlaczego ochoczo wstąpili na służbę Partii? Recenzowana publikacja stara się dać odpowiedź na te i wiele innych pytań.

Książkę polecam wszystkim zainteresowanym tematem.

Wojciech Sobański