Zacznę od tego, co w „Busoli” mnie zaciekawiło, a wielu czytelników z pewnością zachwyci. Mathias Énard zdecydował się zestawić ze sobą dwa przeciwstawne plany czasowe i zrobił to z zegarmistrzowską precyzją: właściwa akcja powieści rozgrywa się w trakcie jednej nocy, którą przeżywa umierający protagonista, ale tych kilka nerwowych, rozedrganych w neurotycznym tańcu godzin rozciągają w nieskończoność jego wspomnienia. Retrospekcje dotyczą kilkudziesięciu lat, obrazują właściwie całe dorosłe życie bohatera i to one stanowią właściwy trzon powieści. Warto dodać, że szybko zaczynają dominować nad „aktualnymi” przeżyciami Rittera – w kilku początkowych rozdziałach rzeczywiście pochyla się głębiej nad swoją nieuleczalną chorobą, ale ta szybko rozmywa się w rojeniach bezsennej nocy. Ta nie smakuje jednak intensywną, gorzką rozpaczą beznadziejnej śmierci; to raczej kwaśno-słony ekstrakt niespełnionych nadziei i zaprzepaszczonych szans. Wrażenia nie są tak intensywne, jak można by się spodziewać po „ostatniej nocy”, skłaniają natomiast do analizy i kuszą silną autoironią.

Ten zwrot ku intelektualnemu podejściu do powieści jest uzasadniony tym bardziej, że Énard nie waha się nawet przez chwilę, gdy sięga do zasobów swojej imponującej erudycji. W tym względzie ciężko mi zaimponować – nie dlatego, oczywiście, żebym sam uważał się za człowieka, który wszystko przeczytał, ale dlatego, że wśród pisarzy, szczególnie poświęcających się prozie artystycznej, znajomość literatury wydaje się rzeczą powszechną; Francuz ma w talii jednak co najmniej dwa asy. Pierwszym jest znajomość twórczości orientalnej – pisarz żył na Bliskim Wschodzie przez prawie dziesięć lat, a z wykształcenia jest historykiem sztuki i arabistą, co wyraźnie w „Busoli” widać. Jego rozprawy poświęcone perskiej literaturze to coś świeżego, pełnego pasji, fascynującego – różnią się wyraźnie od kolejnych powrotów do Manna czy Prousta (które, warto dodać, w powieści też znaleźć można). Drugim asem jest znajomość muzyki, którą popisuje się Énard – ja sam w tej dziedzinie jestem totalnym dyletantem, ale w literaturze szczególnie lubię wszelkie fragmenty poświęcone zarówno komponowaniu, jak i koncertowaniu czy też opisy wrażeń słuchaczy. Tu znowu pisarz rzuca nazwiskami europejskimi i arabskimi z taką samą swobodą.

Warto w końcu przejść do tego, co stanowi istotę powieści: romansu. Bo „Busola” nawet przez chwilę się nie kryje, jak choćby równie erudycyjne „Lśnij, morze Edenu” - to opowieść o miłości, o czym czytelnik wie od samego początku. I w kwestii idei wszystko się zgadza: Ritter reprezentujący rozleniwioną, pewną swej pozycji i przekonaną o własnej słuszności Europę, goni za Sarą, efemeryczną, znikającą się i pojawiającą orientalną kochanką, która rozpływa się w Iranie, aby wypłynąć w Indiach. O tym jest „Busola”: o stykających się bez przerwy Wschodzie i Zachodzie, o ich wiecznym niepewnym tańcu, o tym, jak bezwiednie wpływają na siebie i jak po latach odnajdują własne zniekształcone odbicia w wizerunku drugiej strony. Énard krąży wokół tej potężnej idée fixe bez przerwy, nawet przez chwilę nie pozwalając czytelnikowi odwrócić wzroku; momentami podejmuje analizę tak głęboką, że powieść przemienia się w esej.

Kątem oka, nieświadomie, wraca się jednak do związku Franza i Sary. I tutaj kryje się największe rozczarowanie, przynajmniej dla mnie: bo choć widać w tej parze wielki potencjał ideowy, to już niekoniecznie osobisty. Ritter, protagonista, sam siebie portretuje jako wygodnego nieudacznika – udało mu się w życiu umościć, odnieść zupełnie przeciętny sukces, ale nic więcej; Sarę natomiast hołubi w każdym słowie, jej wyidealizowany portret wręcz unicestwia jego postać. Ten zabieg, zapewne zamierzony, sprawia, że na bohaterów także spogląda się przez soczewkę intelektualną, zupełnie odrzucając podejście instynktowne. Niewiele, naprawdę niewiele jest w tej powieści fragmentów, którymi można się emocjonować – a przecież pożywka dla umysłu wcale nie wyklucza ekscytacji, co udowadniają nie tylko pełne pasji sprzeczki Napthy i Settembriniego z „Czarodziejskiej góry” (przepraszam za mój własny nudnawy powrót do Manna), ale nawet jedna z najlepszych sekwencji samej „Busoli”: wspomnienia promotora Sary o jego irańskiej miłości. To jednak nic innego niż rak, który spokojnie przemierza bezrybie.

„Busola” z pewnością jest powieścią wartą lektury – połączenie wrażliwości i inteligencji, które pokazuje Mathias Énard, zdarza się naprawdę nieczęsto. Nie mam jednak wątpliwości co do tego, że książka nie wszystkich w pełni zadowoli, bo to literatura, która syci przede wszystkim rozum, nieco zaniedbując emocje. Mimo to polecam ją bez wahania – niewiele tak mądrych książek ukazuje się na rynku.

Bartosz Szczyżański