Przesadzam, oczywiście, pisząc, że każda i że sensacyjnie jedynie, tylko naiwni mogliby pomyśleć, że sensacji obyczajowych, demaskacji i skandalów rodzinnych chce się szukać w tej rozmowie. One nieważne, albo ważne wtedy, kiedy stanowią podwaliny światopoglądowe (u bohaterki na przykład związane ze stosunkiem do Kościoła). Co stanowi sedno rozmowy? To co najistotniejsze: kształtowanie się osobowości tej jednej z najznamienitszych badaczek polskiej literatury i kultury XIX i XX wieku. Forma żeńska nie ma wskazywać, że wybitna wśród kobiet jedynie, ma być sygnałem genderowej świadomości literaturoznawczyni, jak i jej rozmówczyni. 

Oczywiste jest, że rozmowa ta ważna jest dla humanistów, niekoniecznie może dlatego, że do tej pory nie znali, nie wiedzieli, nie byli świadomi….. Ważna, bo jakoś porządkuje myśli, które znamy z wywiadów, dokumentów, portretów, niektórzy może z osobistego zetknięcia z profesor Marią Janion. Mam wrażenie, że książeczka ta i zapewne kolejne jej tomy pokazują drogę intelektualisty niezwykle świadomego, zdyscyplinowanego wewnętrznie i zdeterminowanego do sprostania humanistycznym wyzwaniom o różnej wadze: ...zawsze odczuwałam fakt istnienia jako brzemię raczej niż dar. Ale skoro już się istnieje, trzeba wtaczać ten głaz pod górę, nie ma wyjścia. 

W części I rozmowy opowiada więc 87-letnia dziś Maria Janion, choć niechętnie, o rodzinie, z której wyszła, o niełatwym dzieciństwie łobuza (niedobre dziecię), także o doświadczeniu II wojny światowej i odczuciu „wstydu niezawinionego” w odniesieniu do Żydów. Ono zaowocuje wewnętrznym zobowiązaniem wobec tych, co zginęli i na których hańbę i śmierć się patrzyło. Poczułam, że zrobiłam co do mnie należało, dopiero niedawno, na starość - to zdanie wyraźnie sugeruje, jak głęboko ta zadra tkwiła.

Opowiada także o fascynacjach czytelniczych (są fotokopie jej dzienniczka lektur!), o edukacyjnej drodze, którą naznaczył krytycyzm i polemika ...ze wszystkimi dookoła, a przecież takie zachowanie nie przystoi naszej płci. Przebija w tonie wypowiedzi świadomość, że potrzeba samokontroli, bo łatwo zagubić w sobie dar, który się ma, zaprzepaścić zdolności, urodzić się historykiem literatury, ale się nim nie stać. Nieludzka wręcz zdaje się Maria Janion w podporządkowaniu pracy, choć w jej życiu jest też czas na przyjaźnie.

W tomie tym dojdziemy wraz z nią przez doświadczenia powojenne (na przykład marksizm) aż do roku 1968 i wydarzeń marcowych. Ale przecież po drodze mnóstwo odniesień do rzeczywistości nam, młodszym, najbliższej. Dyskusji przetaczających się w polskiej kulturze, oscylujących wokół tematów zawsze nośnych, także medialnie i politycznie, np. sprawa chłopska, kwestia oceny Powstania Warszawskiego, model patriotyzmu, system edukacyjny. Nawet echa zdumiewających lektur można wychwycić, jak „Noc żywych Żydów” Igora Ostachowicza. Okaże się też, że i „Dzień Świstaka” Maria Janion zna. 

Duże uznanie należy się wydawnictwu za bardzo eleganckie i stonowane wydanie tomiku. Poręczny format książki, bardzo czytelna czcionka, przejrzysta organizacja tekstu współgrają z wagą rozmowy, wzbogaconej zdjęciami z archiwum profesorki.

Czekam na kolejne tomy rozmów z Marią Janion. Wydaje mi się, że to książka ważna dla wszystkich, którzy śledzić chcą – by sparafrazować jakże adekwatny tytuł powieści Marii Dąbrowskiej - przypadki człowieka myślącego.

Justyna Radomińska    

Cytaty za:  Transe – Traumy – Transgresje. Niedobre dziecię. Z Marią Janion rozmawia Kazimiera Szczuka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012