Druga wojna światowa była straszliwym konfliktem, który swoją brutalnością przewyższył wszystko to, czego dotychczas doświadczyła ludzkość. Konflikt trwający sześć długich lat rozgrywał się niemal w każdym miejscu na ziemi. Oczywiście wszyscy wiemy, jakim rezultatem zakończyła się ta wojna. Czy jednak wszyscy zwycięzcy istotnie byli zwycięzcami, a przegrani przegranymi? Jak wyglądały działania wojenne w Europie? Czym różnił się front zachodni od wschodniego? Jak walczono w Azji? Jaki był los żołnierzy, a jakie doświadczenia stały się udziałem cywilów? Wreszcie, czy można napisać historię drugiej wojny światowej w jednej książce? Okazuje się, że można, jest to jednak bardzo trudne.

Właśnie tego zadania podjął się Max Hastings w swoim monumentalnym dziele pod tytułem „I rozpętało się piekło. Świat na wojnie 1939–1945”. Drugie wydanie tej pracy ukazało się właśnie nakładem Wydawnictwa Literackiego. Autor jest znanym brytyjskim dziennikarzem i historykiem. Jego publikacja poświęcona drugiej wojnie światowej naprawdę zasługuje na uwagę, chociaż zdecydowanie nie należy do niej podchodzić bezkrytycznie. Po prostu widać, że pisał ją zachodni historyk dla zachodniego czytelnika (głównie anglojęzycznego).

Recenzowana pozycja to podróż, jaką czytelnik odbywa od zdradzonej Polski po powaloną Japonię. To podróż śladami wielkich armii, głośnych bitew i wielkich tragedii. Chociaż książka liczy niemal tysiąc stron, to czyta się ją naprawdę szybko. Duża w tym zasługa stylu autora. Jest to raczej historyczny reportaż niż naukowa monografia. Dzięki temu mogą po nią sięgnąć wszyscy czytelnicy, także ci niedysponujący specjalistyczną wiedzą historyczną. Niemniej jednak Max Hastings w swoim dziele nie ustrzegł się błędów czy kontrowersyjnych opinii. Przede wszystkim jego wyjaśnienia dotyczące słynnego tajnego protokołu są nieaktualne. Historycy są pewni, że jego treść już przed wybuchem wojny znała zarówno Francja, jak i Wielka Brytania.

Nie może być zaskoczeniem, że zwracałem uwagę na kwestie polskie. Muszę powiedzieć, że na tym polu książka bardzo rozczarowuje. Po prostu o Polsce jest w niej bardzo mało. Tymczasem nie należy zapominać, że to tak naprawdę z powodu Polski wybuchła wojna, przekształcona następnie w światową. Niestety autor nie dostrzega tragedii, która stała się udziałem naszego kraju. Prawie nic nie pisze o wyniszczającej okupacji niemieckiej i sowieckiej. Nie dostrzega wysiłków Armii Krajowej i fenomenu Polskiego Państwa Podziemnego. Znikomo traktuje udział polskich żołnierzy w walkach u boku aliantów. Przyjmując typowo angielski punkt widzenia, pisze o osamotnionej Wielkiej Brytanii. Tymczasem to Polska pierwsza stawiła opór Hitlerowi. To Polska walczyła samotnie, opuszczona przez Francję i Wielką Brytanię. Szkoda, że tezy te nie wybrzmiewają zdecydowanie.

Pisząc o cierpieniach cywilów, także bardzo mało miejsca poświęca Polakom. Jest to o tyle zaskakujące, że niemiecka okupacja w Polsce była szczególnie okrutna.

Bez wątpienia zaletą książki są licznie przywoływane relacje uczestników tamtych wydarzeń. Nadają one opowiadanej historii jeszcze więcej dramatyzmu. Hastings dość ciekawie pisze o Związku Sowieckim i Stalinie. Pokazuje różnice między nim a zachodnimi demokracjami. To właśnie w komunistycznej tyranii upatruje czynnika, który umożliwił pokonanie Hitlera. Po prostu Stalin nie musiał liczyć się z wyborcami. Przed nikim nie odpowiadał, toteż mógł do woli szafować życiem ludzkim. Była to jedyna taktyka, której sowieckie dowództwo wiernie się trzymało: bezwzględna przewaga liczebna. Hastings stwierdza, że w rywalizacji dwóch tyranów to Stalin okazał się lepszy od Hitlera. Przytomnie też brzmią tezy autora, że koniec wojny nie wszystkim przyniósł pokój i wyzwolenie. Wiele państw i narodów (w tym niestety Polska) zamieniło jarzmo nazistów na jarzmo komunistów. Zachodni politycy cynicznie się na to zgodzili, nie chcąc drażnić Stalina.

„I rozpętało się piekło. Świat na wojnie 1939–1945” to udana synteza drugiej wojny światowej. Trzeba jednak mieć na uwadze, że została ona napisana przez zachodniego historyka z myślą o zachodnich czytelnikach. Stąd też niektóre wątki zostały zmarginalizowane (w tym polski), inne zaś nadmiernie rozwinięte. Nie zmienia to jednak faktu, że jest to wciągająca lektura o najstraszniejszym konflikcie w dziejach ludzkości.

Wojciech Sobański