Przyzwyczailiśmy się do biografii wielkich ludzi. Nikogo nie dziwią zatem biografie królów, polityków, dyktatorów, papieży, ale też artystów czy wybitnych naukowców. Jednak w literaturze ostatnich lat pojawiły się także biografie... miast. Tak, właśnie tak należy nazwać wybitne książki, poświęcone najważniejszym światowym metropoliom. Na ich tle z całą pewnością wyróżnia się dwutomowa praca Alexandry Richie poświęcona Berlinowi. Autorka jest doktorem nauk humanistycznych, specjalizuje się w historii Europy Środkowo-Wschodniej. W Polsce jej dwutomowe dzieło pod tytułem „Berlin. Metropolia Fausta” ukazało się nakładem wydawnictwa W.A.B.

Recenzowany przeze mnie tom drugi obejmuje dzieje miasta w XX wieku. Już na wstępie zdradzę, że jest to świetnie napisana książka. Jestem pod dużym podziwem dla stylu i języka autorki. Żywa narracja i plastyczne opisy sprawiają, iż czytelnik momentami ma wrażenie, jakby czytał kryminał. Tymczasem przecież jest to opracowanie historyczne, a wszyscy wiemy, jak potoczyła się historia. Alexandra Richie sprawia jednak, że na kartach jej publikacji wydarzenia i postacie historyczne po prostu ożywają. Autorka odznacza się dużą erudycją i wyczuciem tematu.

Sceną dla wszystkich opisywanych wydarzeń jest miasto symbol – Berlin. Drugi tom rozpoczyna się od „hańby Weimaru”. Patrzymy na miasto i jego mieszkańców po I wojnie światowej. Wprawny obserwator dostrzega, że Niemcy czekają na kogoś, kto wyprowadzi ich z marazmu. Kogoś, kto odrzuci piętno hańby i klęski po wojnie. Kogoś, kto poprowadzi ich do nowej wspaniałej przyszłości. Na takiego właśnie polityka kreował się Adolf Hitler. Cierpliwie budował pozycję swoją i partii, by w 1933 roku objąć urząd kanclerza.

Odtąd rozpoczął się okres nazistowskiego Berlina, który trwał aż do upadku miasta w 1945 roku. Jednak autorka zwraca uwagę na bardzo istotny fakt. Otóż początkowo NSDAP nie cieszyła się w mieście popularnością. Wszystko to zaczęło się zmieniać w momencie, gdy Hitler powierzył miasto Goebbelsowi – swojemu najwierniejszemu słudze. To właśnie doktor Goebbels wytrwale pracował, aby zmienić duszę miasta i jego mieszkańców, odnosząc na tym polu spore sukcesy.

Berlin stał się zatem stolicą III Rzeszy, najważniejszym z miast, prawdziwym centrum dowodzenia. Tu znajdowały się wszystkie najważniejsze urzędy i ministerstwa. To właśnie z Berlina kierowano nie tylko wojną, lecz także całym procesem eksterminacji Żydów.

Według mnie to właśnie fragmenty poświęcone dziejom miasta od początków rządów Hitlera aż do jego zdobycia przez Armię Czerwoną są najciekawsze. Czyta się to naprawdę rewelacyjnie niczym powieść sensacyjną. Autorka w arcyciekawy sposób pisze o ludziach i wydarzeniach, które na zawsze zmieniły oblicze Berlina. Rozdział poświęcony upadkowi stolicy Rzeszy jest doprawdy wstrząsający. Oto dumne miast, stolica „tysiącletniego” państwa pada pod naporem barbarzyńców ze Wschodu. To właśnie w Berlinie swoje życie zakończył Adolf Hitler i najwierniejszy z wiernych – prezydent miasta Goebbels. To właśnie zdobycie Berlina oznaczało symboliczny koniec II wojny, dlatego Stalinowi tak bardzo na tym zależało. Trzech sowieckich generałów rywalizowało o miano zdobywcy tego miasta. Żukow nie liczył się zupełnie z życiem swoich żołnierzy ani z niczym innym i to właśnie on wkroczył jako pierwszy do Berlina. Był to kolejny arcyważny błąd aliantów – pozwolić Armii Czerwonej zająć to miasto jako pierwszej, choć wcale nie musiało tak być.

Koniec wojny oznaczał dla Berlina nową epokę. Powstały właściwie dwa miasta: Berlin Wschodni i Berlin Zachodni. Osobiście uważam, iż fragment „miasto za murem – Berlin Zachodni” należy do najsłabszych w całej książce, choć i tak jest bardzo dobry. Świadczy to niewątpliwie o wielkiej pracy, jaką autorka włożyła w swoje dzieło. Stworzyła tym samym prawdziwe opus magnum, lekturę bez wątpienia obowiązkową dla wszystkich zainteresowanych historią XX wieku.

Na uwagę zasługuje fakt, że Alexandra Richie burzy wiele mitów funkcjonujących na temat Berlina i jego mieszkańców. Nie ukrywa się pod płaszczem politycznej poprawności. Wprost stwierdza, że opinie o Berlinie jako mieście antynazistowskim, antywojennym i słynącym z istnienia dużego ruchu oporu są mocno przesadzone, by wprost nie powiedzieć: nieprawdziwe. Nie waha się napisać, że takie prezentowanie Berlina to ahistoryzm, który z prawdą ma niewiele wspólnego. Fakty są takie, że Berlińczycy – jak wszyscy Niemcy – praktycznie do ostatniego dnia wojny wykonywali polecenia Hitlera i pracowali sumiennie dla nazistowskiego państwa. Richie opisuje, jak setki urzędników w ostatnich dniach istnienia III Rzeszy pokonywało morze gruzów i ruin, aby dotrzeć do pracy i skrupulatnie wypełniać swoje zadania. Do końca prowadzono eksterminację Żydów. Słynny ruch oporu to kolejny mit. Jakie bowiem były owoce jego działania? Jakie efekty? Mniej niż mizerne, to jasne.

Bardzo ważne jest także osobiste świadectwo autorki. Wspomina, że gdy rozmawiała z mieszkańcami w latach 80. XX wieku, to niemal wszyscy postrzegali siebie jako ofiary wojny. Nikt nie widział – nie chciał dostrzec – okropnych zbrodni, jakich Niemcy dokonywali w całej Europie. Wszyscy podkreślali, że sami padli ofiarą agresji, bo na Berlin spadały alianckie bomby. Bardzo duży odsetek Niemców uważa ciągle, że prześladowania Żydów były w usprawiedliwione i w dużej mierze sprowokowane przez nich samych. To bardzo cenny głos, idący wbrew obowiązującej poprawności. Alexandre Richie nie wybiela historii. Nie pomija niewygodnych faktów. Opisuje fascynującą historię Berlina w XX wieku. Fascynująca lektura, którą bez wątpienia wszystkim polecam.

Wojciech Sobański