Nie będzie przesadą stwierdzenie, że Hitler i Stalin zdominowali historię XX wieku. Obaj dyktatorzy sprawowali w swoich państwach władzę absolutną. Obaj przyczynili się do śmierci milionów ludzi. Mimo że od ich śmierci minęło już kilkadziesiąt lat, nie przestają fascynować kolejnych pokoleń historyków i badaczy. Ukazała się już i nadal ukazuje niezliczona liczba ich biografii. W zdecydowanej większości są to klasyczne pozycje, poświęcone bądź jednemu, bądź drugiemu z nich. Na tym tle wyróżnia się najnowsza praca Laurence`a Reesa, pod tytułem „Starcie tyranów. Hitler i Stalin – sojusznicy i wrogowie”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Wielka Litera. Autor jest znanym brytyjskim historykiem i twórcą wielu filmów dokumentalnych dla BBC.

Ponieważ interesuję się tematyką opisaną w książce, z wielkim zainteresowaniem przystąpiłem do jej lektury. Byłem bardzo ciekawy, w jaki sposób autor zestawił ze sobą Adolfa Hitlera i Józefa Stalina. Jakie znalazł między nimi podobieństwa? Na jakie różnice zwrócił uwagę? Czy udało mu się w jednej książce scharakteryzować tych dwóch okrutnych tyranów?

Laurence Rees w przedmowie informuje, że swojej książce skupił się na latach drugiej wojny światowej, ale omawia także „wcześniejsze wydarzenia, dzięki którym pewne sprawy łatwiej zrozumieć”. Otóż już tutaj widzimy zasadniczą różnicę między oboma tyranami. Hitler zdobył władzę w Niemczech w demokratycznych wyborach. Po zwycięstwie prezydent całkowicie legalnie powierzył mu funkcję kanclerza. Dla Stalina – i szerzej bolszewików – była to rzecz nie do wyobrażenia, aby kwestię władzy rozstrzygać w demokratycznych wyborach. Jedyne takie, przeprowadzone tuż po rewolucji przegrali. Odtąd komuniści nigdzie nie zdobyli władzy w legalny sposób. Stalin wierzył tylko w jeden argument: siłę.

Autor opisuje genezę paktu między dwoma dyktatorami. Rzecz, która jeszcze kilka miesięcy wcześniej była nie do wyobrażenia, stała się faktem. Dwaj ideologiczni wrogowie zostali sojusznikami. Dlaczego tak się stało i czy musiało do tego dojść? W jaki sposób Polska została wyeliminowana z gry? Otóż demokracje zachodnie nie mogły dać Stalinowi tego, czego chciał: wolnej ręki w Europie Środkowej. Hitler zaś nie miał takich skrupułów. Mimo szczerej nienawiści, jaką żywił do ideologii komunistycznej, zdecydował się na sojusz ze Stalinem, aby zyskać pewność, że ten nie przyjdzie z pomocą Polsce. Oto geneza tego paktu diabłów. Cyniczni i brutalni politycy, mający na uwadze tylko własne idee, podpalili świat. Jednak ich współpraca nie trwała długo. Już w 1941 roku III Rzesza rozpoczęła wojnę ze Związkiem Sowieckim, co okazało się punktem zwrotnym wojny.

Rees napisał znakomitą książkę o dwóch wielkich dyktatorach. Mimo że nigdy nie spotkali się osobiście, to jednak ich wzajemne relacje miały ogromny wpływ na losy Europy i świata. Autor starał się pokazać Hitlera i Stalina na każdym możliwym polu. Portretuje ich jako ideologów, polityków, partyjnych przywódców, dowódców wojskowych oraz odpowiedzialnych za ludobójstwo na masową skalę. Na uwagę zasługuje fakt, że w swojej książce autor zawarł relacje świadków opisywanych wydarzeń, co niewątpliwie wpływa na całościowy jej odbiór. Publikację czyta się bardzo szybko, z prawdziwym zainteresowaniem. Według mnie właśnie to wyróżnia dobrze napisaną książkę historyczną. Mimo iż doskonale przecież wiemy, jak potoczyły się wydarzenia, to kolejne strony przewracamy z wypiekami na twarzy.
Czy oznacza to jednak, że książka nie ma żadnych słabszy stron? Otóż nie do końca. Zaskakiwać może niewzruszona pewność brytyjskiego historyka, gdy pisze, że Stalin z całą pewnością nie przygotowywał się do wojny w 1941 roku. Znam inne publikacje na ten temat, które mówią coś zupełnie innego. Podobnie, jeśli chodzi o kwestię polską, autor bardzo pobieżnie potraktował sprawę polsko-brytyjskiego sojuszu i gwarancji od londyńskiego rządu. Z drugiej jednak strony wprost pisze o Polakach, którzy zginęli w trakcie II wojny światowej, o cynizmie Stalina wobec sprawy polskiej i nieudolności przywódców USA i Wielkiej Brytanii podczas rokowań tzw. „wielkiej trójki”. Pokazuje, w jaki sposób Stalin rozgrywał swoich partnerów, sam będąc niewątpliwie najmocniejszą osobą w całych negocjacjach.

Hitler i Stalin – dwaj politycy, którzy odcisnęli straszliwe piętno na XX wieku. Obaj zaczynali podobnie – wywodząc się z biednej rodziny, małymi krokami zdobyli władzę w swoich partiach, a następnie w całym państwie. Zawiązali pragmatyczny sojusz, który bezpośrednio przyczynił się do wybuchu II wojny światowej. Jednak od czerwca 1941 roku stali się największymi rywalami w dziejach. Aby odnieść zwycięstwo rzucili na szalę wszystko, co mieli. Hitler popełnił samobójstwo w Berlinie. Stalin – obok USA – okazał się największym zwycięzcą II wojny światowej. Chociaż dużo ich różniło, to jednak w zaskakująco wielu kwestiach byli do siebie podobni.

„Starcie tyranów. Hitler i Stalin – sojusznicy i wrogowie” to bardzo dobra książka, będąca porównaniem dwóch wielkich dyktatorów XX wieku. Pozycja obowiązkowa dla wszystkich interesujących się ich biografiami oraz II wojną światową. Polecam.

Wojciech Sobański