Historia bywa skomplikowana. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy wielka historia wkracza w życie zwykłych ludzi. Wkracza nagle i brutalnie, nie pytając nikogo o zdanie. Kilka zdań skreślonych na jakimś traktacie oznaczają koniec świata dla tysięcy ludzi. Okazuje się, że rzeczywistość, która otaczała ich jeszcze wczoraj, dziś już przestała istnieć.

Przekonujemy się o tym dobitnie, sięgając po książkę Piotra Pytlakowskiego pod tytułem „Ich matki, nasi ojcowie. Niewygodna historia powojennej Polski”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Rebis. Jej autor jest dziennikarzem tygodnika „Polityka”. Napisał już kilka książek i nakręcił wiele filmów dokumentalnych i reportaży.

Jego najnowsza publikacja to reportaż, który stawia sobie za cel zmierzenie się z trudną historią powojennej Polski. Nawet nie tyle Polski, ile ludzi, którzy nagle znaleźli się w jej granicach. Autor opowiada bowiem o „polskich” Niemcach, którzy w 1945 roku niemal z dnia na dzień znaleźli się w granicach państwa polskiego. Jeszcze wczoraj byli obywatelami tysiącletniej III Rzeszy, dziś – po upadku tejże – znaleźli się w Polsce. Wiele z nich było zwykłymi ludźmi, dziećmi. Jaki był ich los po 1945 roku? Co ich czekało w nowym państwie? Kim się czuli, kim byli – Polakami, Niemcami, Ślązakami? Czy odnaleźli się w nowej rzeczywistości? Jak traktowała ich komunistyczna władza? Czy byli dla niej Niemcami, a więc wojennymi zbrodniarzami? Czy dawano im szansę na normalne, niejako „drugie życie”?

Na te i wiele innych pytań odpowiada w swojej książce Piotr Pytlakowski. Jednak zanim przejdziemy do lektury samego reportażu, przeczytajmy wnikliwie przedmowę, autorstwa profesora Jerzego Kochanowskiego. Pokazuje on, jak postrzegano Niemców tuż po wojnie. Dla wszystkich oczywiste było, że wszyscy oni mają polską krew na rękach. Są zbrodniarzami, którzy nie zasługują na ludzkie uczucia. Samo słowo „niemcy” zapisywano właśnie tak – małą literą. Tymczasem, jak zauważa Kochanowski, tuż po wojnie w Polsce przeważał tzw. element słaby – głównie kobiety i dzieci. Niemieccy mężczyźni polegli na wojnie. Jednak nie zmieniało to stosunku władz i społeczeństwa wobec nich. Można by zauważyć, że Polaków i komunistów łączyło jedno – nienawiść do niemieckich mieszkańców i chęć odwetu. Oczywiste było, że stosowano przy tym odpowiedzialność zbiorową.

Ponieważ temat ten jest trudny i złożony, to sam autor e wstępie zastrzega, że opowiada o niemieckich losach, aby zrozumieć, „że pojęcie krzywdy jest uniwersalne”. Stawia sobie za cel pobudzenie nas do refleksji. Wielokrotnie twierdzi, że nie pisze książki po to, aby „kalać świętą sprawę narodową”. Pytlakowski rozumie, że mimo upływu tylu lat po wojnie, w Polsce jest to ciągle gorący temat.

Siłą tego reportażu jest oddanie głosu ludziom, świadkom historii. Przeczytamy historie niezwykłe. Wiele z nich brzmi jak gotowy scenariusz filmu. Filmu cokolwiek niejednoznacznego. Bo jak opowiedzieć o ewangelickich Mazurach, których ludność nie utożsamiała się ani z Rzeszą, ani z Polską? Nazwano ich „autochtonami”, aby jakoś rozwiązać ten problem. Dlaczego więc ci ludzie w plebiscycie z 1920 roku zdecydowali, że chcą należeć do Niemiec? Po II wojnie światowej – jak konstatuje autor – plebiscytów już nie organizowano. Los tysięcy ludzi przypieczętowany został decyzjami wielkich tego świata.

Historie, zebrane przez autora są naprawdę poruszające. Poznamy ludzi, którzy, choć nigdzie się nie przeprowadzali, to jednak kilkakrotnie zmieniali miejsce zamieszkania. Przeczytamy o tych, którzy ze wszystkich sił chcieli wrócić do Niemiec, ale również o tych, którzy nie wyobrażali sobie, że mogą wyjechać z miejsca, w którym spędzili dzieciństwo i młodość.

Warmia i Mazury, Pomorze, Śląsk – to tam mieszkają bohaterowie książki. Poznając ich losy, mamy szansę poznać kolejny element mozaiki, jaką jest historia powojennej Polski. Polecam uwadze wszystkich zainteresowanych tematem.

Wojciech Sobański