Jak na rzecz zdającą się na pierwszy rzut oka romansować z paranoją (wszak w podtytule mamy ukryte sieci rządzące światem!), praca Nialla Fergusona zaczyna się wybitnie… naukowo. I bardzo dobrze, bo wprowadzenie do teorii sieci to wyjątkowo ciekawa część tekstu: z jednej strony niesie ze sobą sporo informacji o tej interdyscyplinarnej dziedzinie wiedzy, z drugiej natomiast przedstawiona została na tyle lekko i zrozumiale, że nie nuży. Dobrze świadczy też o piórze autora, który wie, kiedy spuścić z tonu i, na przykład, rzucić nawiązaniem do współczesnej popkultury. Czyta się to bardzo dobrze.

Potem przychodzi pora na zmagania z głównym tematem. I zaczynają się problemy, bo okazuje się, że treść będzie znacznie mniej efektowna niż wielkie obietnice. Przede wszystkim: Ferguson wcale nie bierze na tapet całej historii (w skrótowym ujęciu oczywiście), lecz te jej fragmenty, które wybitnie pasują do przyjętej tezy. Co to oznacza? Historyk nie tworzy nowej całościowej narracji, lecz obrazuje pewne abstrakcyjne zjawisko: ustalanie obowiązującego porządku za sprawą zmagań struktur hierarchicznych i niehierarchicznych. Niektóre spośród przykładów dowodzących jego tezy są oczywiste (jak choćby sieć równorzędnych naukowców biegnąca wszerz i wzdłuż Europy u progu oświecenia w opozycji do ówczesnych rządów), niektóre zaskakujące (tutaj na myśl przychodzą konkwistadorzy nie tylko niszczący rdzenne ludy Ameryki Południowej, ale także mieszający się z nimi), ale ogólnie rzecz biorąc, trudno uznać jego pomysły za rewolucyjne.

Tym bardziej że w jego wywodzie można znaleźć kilka dyskusyjnych kwestii. Trudny do przeoczenia (i wybitnie banalny) jest jego europo- i amerykocentryzm. W dodatku Ferguson bardzo nieumiejętnie go maskuje, sięgając po historię Chin tylko wtedy, kiedy jest mu wygodnie, a całą narrację w istocie opierając na losach Europy i Stanów Zjednoczonych. Drugą dosyć poważną wadą pracy historyka stanowi gubienie koncentracji wraz ze zbliżaniem się do czasów współczesnych – na etapie I wojny światowej trzyma się głównego wątku dosyć ściśle, opisując kolejne sieci z perspektywy społeczno-politycznej, ale później zaczyna się festiwal dziwnych rozdziałów, w których zajmuje się najróżniejszymi tematami: od Piątki z Cambridge (choć wcześniej tematu szpiegostwa nie porusza w ogóle), przez pomysły taktyczne Waltera Walkera, brytyjskiego bohatera wojennego, aż po karierę Henry’ego Kissingera (która stanowi rdzeń innej jego pracy) i głośnego złamania Banku Anglii przez George’a Sorosa. Wikła się w historię wojskowości i historię gospodarczą, rozszerzając bardzo klarowne na początku pojęcie sieci (czyli grupy ludzi/miast/ośrodków itd. zorganizowanej w pewien określony sposób) w nieskończoność, przez co traci klarowność. Do tego stopnia, że w epilogu sam nie wie, co uważa o współczesnych nierównościach – czy kolejna epoka sieci (którą postuluje) prowadzi do ich zmniejszenia, czy wręcz przeciwnie.

„Ratusz i rynek” nie jest spełnieniem moich dziecięcych snów o reinterpretacji ludzkich dziejów. Stanowi długą, wyczerpującą i ciekawą pracę na temat pewnych zjawisk – autor stosuje elementy świeżej teorii do rozszerzenia klasycznej i jako taka książka sprawdza się naprawdę dobrze. Miłośnicy kompleksowego spojrzenia na historię z pewnością będą z lektury zadowoleni, choć rewolucji nie uświadczą.

Bartek Szczyżański