Powstanie Warszawskie jest bez wątpienia jednym z najważniejszych wydarzeń w najnowszej historii Polski. Przede wszystkim na zawsze odmieniło ono oblicze stołecznego miasta. Jako jedyna europejska stolica Warszawa została niemal całkowicie zrównana z ziemią. Życie straciły setki tysięcy ludzi. Warszawa po Powstaniu była już zupełnie innym miastem.

Jednocześnie niemal co roku, w okolicach 1 sierpnia, ciągle odżywają spory odnośnie do celowości wybuchu Powstania Warszawskiego. Bardzo mocno w tę dyskusję wpisuje się książka Piotra Zychowicza pod tytułem „Obłęd ʹ44”. Książka ta wywołała olbrzymie kontrowersje i przyniosła niewątpliwy rozgłos autorowi. Zychowicz jest publicystą historycznym, który w wielu swoich książkach idzie na przekór utartym sądom historycznym. Wystarczy przywołać w tym miejscu kilka tytułów jego publikacji: „Pakt Ribbentrop-Beck”, „Opcja niemiecka” czy „Pakt Piłsudski-Lenin”.

W „Obłędzie ‘44” autor zajmuje wyraźne stanowisko w ocenie Powstania Warszawskiego, które jest jednoznacznie negatywne. Zychowicz krytykuje decyzję o rozpoczęciu Powstania, a tych, którzy ją podjęli, ocenia bardzo dosadnie – niemal jako zdrajców polskiego interesu narodowego.

Jednak po kolei. Recenzowana pozycja składa się z pięciu części. Samemu Powstaniu poświęcone są tak naprawdę dwie z nich.

Pierwsze trzy części to bardzo szerokie wprowadzenie do tematu. Cała wymowa książki jest jednoznacznie krytyczna względem polskich polityków czasu drugiej wojny światowej. Generał Sikorski i premier Mikołajczyk zostają przedstawieni jako ludzie zupełnie bez wyczucia politycznego. Zdaniem autora w żaden sposób nie dorównywali przebiegłością Stalinowi, z którym tak naprawdę należało walczyć o niepodległość Polski. Zamiast tego zawarli „pakt z diabłem”.

Równie gorzki w wymowie jest fragment pod tytułem „Kuszenie szatana”. Każdy rozdział jest nieustanną krytyką Armii Krajowej, a raczej większości jej dowództwa. Pisze Zychowicz o „zdradzonym Wołyniu”, „strusiej polityce”, a samego Mikołajczyka nazywa „Mikołajem Mikołajewiczem”.

Część o Powstaniu nosi jednoznaczny w swej wymowie tytuł: „Hekatomba Warszawy” i „Zwycięstwo prowokacji”. Piotr Zychowicz na każdym kroku podkreśla, że Powstanie nie miało szans powodzenia. Tak więc zawodowi wojskowi – dowódcy AK – nie mieli prawa podjąć decyzji o jego wybuchu. Dysproporcja sił polskich w stosunku do niemieckich była bowiem olbrzymia. AK przystąpiła do walki bez broni, bez planu, bez żadnych szans na zwycięstwo.

Wszyscy wiemy, jak zakończyło się Powstanie Warszawskie – masakra ludności cywilnej, zrównanie stolicy z ziemią i kapitulacja. Wydaje się więc, że to Zychowicz ma rację, krytykując decyzję o jego wywołaniu.

Sprawa nie jest jednak do końca taka prosta. Autor bowiem często wysuwa bardzo śmiałe hipotezy, niepoparte wystarczającymi dowodami. Krytykuje dowódców AK, że uprawiali „politykę życzeniową”, niestety sam często właśnie na takiej zasadzie formułuje swoje myśli i tezy. Dziś wiemy, jak przebiegało Powstanie Warszawskie i jakie miało skutki. Nie wiemy zaś zupełnie, jak wyglądałaby sytuacja Armii Krajowej, Warszawy i całej Polski, gdyby Powstanie się nie odbyło. Nie oszukujmy się – nie wie tego również Piotr Zychowicz, chociaż usilnie i autorytatywnie snuje swoje hipotezy. Czy Stalin oszczędziłby AK, gdyby Powstanie nie wybuchło? Oczywiście, że nie. Czy Warszawa nie zostałaby zburzona? Nie ma co do tego żadnych gwarancji.

Reasumując, „Obłęd ʹ44” to ciekawa książka, przynosząca wiele informacji i śmiałych hipotez. Absolutnie nie podchodźmy jednak do niej bezkrytycznie. Piotr Zychowicz bardzo łatwo bowiem udowadnia, że w sprawie Powstania niemal wszyscy się mylili. Pamiętajmy, że sam autor również jest człowiekiem i również czasem może się mylić. Niemniej jednak uważam, że książka warta jest lektury, ale lektury rozważnej i krytycznej.

Wojciech Sobański