Mam na myśli przede wszystkim dwie żelazne pozycje każdej listy klasyków dla młodszego czytelnika: „Przypadki Robinsona Crusoe” Daniela Defoe oraz najsłynniejszą powieść Jonathana Swifta, znaną szeroko jako „Podróże Guliwera”. Bez wątpienia miażdżąca większość użytkowników LC natknęła się na te pozycje na swojej czytelniczej drodze, a do tego znamy je wszyscy z dziesiątek ekranizacji i adaptacji wszelkiej maści. Podejrzewam jednak zarazem, że znacznie węższa już grupka obcowała z pełnym i autentycznym tekstem owych arcydzieł. Sęk w tym, że najczęściej trafiają w nasze ręce ich wersje skrócone. W przypadku Robinsona w obiegu pozostaje kilka kanonicznych polskich przekładów (jak choćby Mirandoli i Anczyca), które tak naprawdę są adaptacjami, co łatwo poznać już po wyglądzie tych nader szczuplutkich tomików – gdzie im tam do grubaśnego oryginału. Podobnie sprawa prezentuje się z Guliwerem, którego najczęściej ogranicza się do dwóch pierwszych podroży: wszyscy pamiętamy pobyt u malutkich mieszkańców Lilliputu oraz przygody w krainie olbrzymów, ale już wyprawa do Laputy i sąsiednich miast oraz finalna ekspedycja do krainy inteligentnych koni Houyhnhnmów pozostają (nie tylko ze względu na trudności fonetyczne) w mroku niepamięci. Cóż to oznacza? Ano to, że nasze wyobrażenie o tych dwóch obiektywnie wybitnych dziełach angielskiego oświecenia oparte jest na uproszczonych tekstowo i znacząco skróconych adaptacjach. Obecność w kanonie dziecięco-młodzieżowym sprawiła, że dziecięco-młodzieżowe wersje w znacznej mierze wyparły oryginały. Dorastamy w przekonaniu, że książki panów Swifta i Defoe czyta się w wieku pacholęcym, odfajkowujemy je przeto na wczesnym etapie czytelniczego rozwoju i wydaje nam się, że temat mamy z głowy.

Tymczasem obie te powieści są tak naprawdę fascynujące, jeśli poznamy je w pełnej ich formie i krasie. Rozumiem oczywiście, że ich atrakcyjne fabuły sprawiły, że ktoś kiedyś wpadł na pomysł, by je „sprzedać” młodocianej publiczności. Dzielny rozbitek radzi sobie na bezludnej wyspie. Śmiały podróżnik trafia do najdziwniejszych krain świata. Bardzo pięknie, tyle że przecież książek o rozbitkach i podróżnikach mamy dziś całe multum. Owszem, Defoe był pierwszy jeśli o bezludne wyspy idzie, ale młody czytelnik może przecież sięgnąć sobie choćby po przystępne i – mam wrażenie – wciąż interesujące powieści Julesa Verne’a, który z wątku – wybaczcie brzydki neologizm – „rozbickiego” wycisnął naprawdę sporo. Mamy „Dwa lata wakacji” (nawet z chłopięcymi bohaterami), „Tajemniczą wyspę” czy „Szkołę Robinsonów”. Nie brak rzeczy współcześniejszych – ja wiem, że „Władca much” Goldinga nie był pomyślany jako książka dla dzieci, ale dla młodzieżowego czytelnika będzie jak znalazł. Przykłady można mnożyć, zaś w przypadku egzotycznych podróży do fantastycznych krain – no hej, połowa literatury dla dzieci jest z grubsza o tym.

„Przypadki Robinsona Crusoe” czy „Podróże Guliwera” – a raczej „Podróże do wielu odległych narodów świata”, jak nazywa się pełny polski przekład powieści pióra Macieja Słomczyńskiego – pełne są treści, które dla dziecka będą nieciekawe i nieprzyswajalne. W posłowiu do przepięknej rysunkowej wersji opowieści o rozbitku, narysowanej przez Ajubela, kubański pisarz Leonardo Padura pisze tak:

No i właśnie: paradoks polega na tym, że jeśli szukamy w „Przypadkach Robinsona Crusoe” tego, co w obiegowej opinii stanowi kwintesencję tej książki – czyli barwnej opowieści o zaradnym panu w egzotycznych okolicznościach przyrody – to będziemy zawiedzeni. Znaleźć tam za to można sporo innych i intrygujących rzeczy.

Jednak przypadek powieści Jonathana Swifta wydaje mi się znacznie dotkliwszy, bo udziecinnienie tego dzieła równoznaczne jest z treściową kastracją. Kto czytał „Podróże do wielu odległych narodów świata”, ten wie, jak bardzo drapieżna jest to książka, jak bezlitośnie rozprawia się z ludzkością. Swift, wzorem innych twórców oświecenia, skupiał się w swoim pisarstwie na chłostaniu swoich bliźnich za ich liczne przywary, a czynił to w szczególnie bezpardonowy sposób. Dość przypomnieć jego pomniejsze dziełko, znane jako „Skromna propozycja”, które nawoływało światłych Anglików, by w ramach rozwiązywania problemu biedy w Irlandii przeznaczyć tamtejsze dzieci z ubogich rodzin na mięso na londyńskie stoły. Perypetie Lemuela Gullivera utrzymane są w takim właśnie tonie ciętej i zajadłej kpiny – to nie są zabawne historyjki o spotkaniach z dziwnymi ludami, tylko błyskotliwa satyra na europejskie społeczeństwo i ludzkie zachowania. Ówcześni czytali tę powieść jako aluzję do brytyjskich realiów, a wręcz satyrę z kluczem, ale dziś widać doskonale, że obserwacje serwowane przez Swifta są najzupełniej uniwersalne (niestety – trzeba by dodać). Pod tym względem szczególnie poruszająca jest ostatnia podróż, w której Swift odsłania całkowicie swą głęboką mizantropię. Szlachetne konie patrzą na ludzi – yahoosów, jak ich zwą – bez złudzeń i wyrozumiałości, dostrzegając całą ich głupotę i zło, przez co kiedy nasz bohater wraca do świata ludzi, nie jest w stanie znieść ich widoku. Mocne to jest i naprawdę dające do myślenia. I bądźmy szczerzy – to nie jest propozycja dla dzieci. Nie żebym uważał, że dzieciom należy wciskać tylko sentymentalny literacki kit – przeciwnie, jestem wielkim zwolennikiem wszelkiej „niegrzecznej” literatury dla najmłodszych – ale do pewnych dzieł trzeba jednak czytelniczo dorosnąć.

No cóż, kanon jest kanonem i go nie zmienimy, warto jednak przyglądać mu się nieufnie i sięgać do pewnych pozycji, które tylko udają dziecinną niewinność, kryjąc w sobie drapieżne i fascynujące wnętrze.

A czy Wy, P.T. Czytelnicy, trafiliście na inne równie niewłaściwie zaszufladkowane książki?