Czym jest jednak zło w swojej istocie? - oto arcypytanie. Kto dziś odważy się na to pytanie odpowiedzieć, skoro już odważył się je postawić (bo są i dziwni ludzie, co w ogóle to pytanie odrzucają jako bezsensowne), licząc ludzi filozoficznie kompetentnych i mądrych? Niewielu. A jeśli jednak mielibyśmy choć jedno nazwisko wymienić? Proszę bardzo: Terry Eegleton, którego nawet miałem już przyjemność tutaj recenzować. A gdyby spytać w jakim miejscu jego refleksje dotyczącą zła możemy odnaleźć? To odpowiem, że właśnie w "Złu", dziełku niedawno wydanym w zasłużonej serii "Nowy Sympozjon" wydawnictwa Czytelnik.

Jak wyjaśnia w znakomitej przedmowie tłumacz, Bogdan Baran, Terry Eagleton to postać intelektualnie dość nieokreślona: jakby katolik, jakby marksita, którego książki to – kapitalna! - wariacja filozoficznej spekulacji, krytyki literackiej i publicystyki politycznej. W "Złu" przyjęta perspektywa jest z gruntu filozoficzna, metoda zaś literacka. Gwoli koniecznego przykładu, powieści "Trzeci policjant" Flanna O'Briena i "Spadkobiercy" Williama Goldinga zostają zinterpretowane za pomocą metafizyki Eriugeny i innych neoplatoników, z domieszką freudowskiej psychoanalizy; w stymulującym efekcie dostajemy jakże pokrzepiąjącą wiadomość! – że piekła, pojętego jako miejsce wiecznej udręki, nie ma, że to "jedynie" stan jakby nieistnienia. I niech nikogo nie bulwersuje w tych analizach bluźnierczy Freud: sama psychoanaliza okazuje się "nowoczesną" teologią, "psychika" zastąpiła "duszę" – Grzech Pierworodny to nic innego jak trauma narodzin; rozmaite szkoły psychoanalityczne to rozmaite wyznaniowe sekty; ba, nawet istnieją "racjonalistyczni" wrogowie psychoanalizy, tak jak dla religii istnieje Bertrand Russell czy Richard Dawkins. Sama liczba przywołanych przez Eagletona ilustracji literackich jest zawrotna: demoniczny Pinkie, bohater "W Brighton" Grahama Greene, staje się lepiej zrozumiały, kiedy zostaje odczytany przez pryzmat postaci Leverkuehna z "Doktora Faustusa" Tomasza Manna, z kolei ten ostatni przez pryzmat pewnego zdania, wypowiedzianego przez Dymitra Karamazowa i tak dalej – narracja ciągnie się w taki właśnie zawrótny sposób, "zatrzymując" się chwilami przy współczesnym terroryzmie, mechanizmach kapitalizmu, paradoksach nieskończoności itd, a czytelnik wlecze się za narracją oszołomiony mistrzowskim piórem Brytyjczyka. Wszystko to w celu, by drogą literackich i filozoficznych przybliżeń wniknąć w istotę zła. Dzięki temu dowiadujemy się między innymi, że gdy cokolwiek próbować streścić z tej ksiażki, to jest to wyrządzenie jej krzywdy, jest to złem po prostu, złem recenzenta, który jednak niech nawet "duszę" czy "psychikę" poświęca, by do tego dzieła zachęcić. Dodajmy na koniec, że książka Eagletona zadaje ośmieszający kłam wszelkim pretensjonalnym okrzykom o "kryzysie metafizyki".

Tomasz Wiśniewski