Lew Tołstoj, bo oczywiście o nim mowa, uciekł z domu w nocy z 27 na 28 października 1910 roku. Niebywałym jest sam fakt ucieczki z domu osiemdziesięciodwuletniego mężczyzny, w pełni władz umysłowych. A jeśli dodamy do tego, że był to największej sławy pisarz w Rosji i na całym świecie, informacja robi się tym bardziej sensacyjna. Czy zwyczajnie odszedł, czy uciekł? Jaki był jego motyw i jaka była przyczyna? Na te pytania, choć z niejednoznacznym skutkiem, próbuje odpowiedzieć Pawieł Basiński.

Szczegółowo relacjonowana ucieczka hrabiego staje się pretekstem do opisania kompletnej biografii Lwa Tołstoja. W sposób obiektywny autor stara się przedstawić charakterystykę takich osób jak żona Lwa Tołstoja, Sonia Andriejewna Tołstoj i przyjaciela, Władimira Grigoriewicza Czertkowa. Konflikt między Sonią - żoną, matką i osobą dbającą o cały majątek hrabiego, a Czertkowem – przyjacielem Tołstoja, który w dość pokrętny sposób stał się redaktorem, wydawcą i zarządcą wszystkich dzieł wielkiego pisarza, ujęty jest jako wielka bolączka Lwa, poniekąd stanowiąca przyczynę jego ucieczki. Sposób, w jaki nie dopuścił Sonii do siebie w ostatnich godzinach życia, jednoznacznie wskazuje na obawę przed rozgrzebywaniem uraz i wpływaniem na zmianę podjętej i spisanej w testamencie decyzji, korzystnej dla samego Czertkowa.

W biografii Basiński przedstawia postać hrabiego Tołstoja bardziej pokazując go z perspektywy niezwykłego człowieka, niż niezwykłego pisarza. Stosunkowo mało miejsca autor poświęca opisywaniu procesu tworzenia „Anny Kareniny” czy „Wojny i pokoju”. Wskazuje jedynie motywy i inspiracje, które z prawdziwego życia przeniknęły na spisane ręką hrabiego karty powieści. Skupia się nieco na wcześniejszych opowiadaniach i na dziennikach, które początkowo przepisywała Sonia, a o które później toczył się cały spór. Ale przede wszystkim Tołstoj z biografii to hrabia, właściciel Jasnej Polany i człowiek o głębokim rozdarciu religijnym. Człowiek o niezwykłej mądrości i duchu, który nie waha się przed rozdaniem swojego majątku, oddaniem praw do swych wielkich dzieł, zbliżenia się do chłopów i chęci płynięcia przez życie bez posiadania wszystkiego, choć idealizm jest trudny do zaakceptowania w praktyce dla Sonii przy wychowywaniu gromadki dzieci. Nie zatrzymuje się przed głoszeniem swoich poglądów i przemyśleń, nawet gdy stają się skutkiem ekskomunikowania go przez Cerkiew Prawosławną. Według jednej z teorii to właśnie miało być przyczyną jego ucieczki - pojednanie z prawosławiem, na co mogła wynikać jego pobyt w bliskiej odległości od klasztoru. Do pojednania jednak nie doszło. Być może hrabia nie miał na tyle odwagi, być może w swym rozdarciu nie mógł ostatecznie się zdecydować. Bez względu na to, zarówno w jego życiowych decyzjach czy nawet w samej ucieczce, jawi nam się wielki człowiek o niezwykłej mądrości, sile ducha i powadze. To ciekawa forma biografii, w której autor zamiast przytaczać suche fakty z życia pisarza, opisuje je jako pretekst do analizowania ostatnich dni. Nigdy się nie dowiemy, co działo się w głowie hrabiego Tołstoja i jakie motywy nim kierowały, przy ucieczce oraz w trakcie tych ostatnich dni i godzin, przykutych do łóżka w mieszkaniu przy stacji kolejowej. Myślę jednak, że na tyle, na ile możliwe jest odgadnięci myśli innego człowieka, analiza Basińskiemu się udała, choć tym bardziej okryła Wielkiego Rosyjskiego Pisarza i jego ostatnie dni życia wielką tajemnicą. Informacja, że osiemdziesięciodwulatek ucieka z domu, może wydać się dość groteskowa. Jeśli jednak jest to człowiek przy zdrowych zmysłach, bez demencji i skłonności do szaleństwa, tym bardziej - sławny pisarz, można przeczuć w tym większy sens, choć nieodgadniony, układający się w dojrzały plan ostatniej podróży i przemyślanego zakończenia.

Monika Samitowska-Adamczyk