Głównym bohaterem „Żelaza i rdzy”, pierwszej części nowego cyklu Sidebottoma „Cesarski tron”, jest cesarz Maksymin Trak. Mając jedynie mgliste pojęcie o przebiegu jego panowania sięgnąłem najpierw do odpowiednich rozdziałów „Pocztu cesarzy rzymskich” Aleksandra Krawczuka i... trochę popsułem sobie lekturę powieści. Odpadł bowiem element zaskoczenia rozwojem wydarzeń. Dlatego w tym miejscu wspomnę jedynie, że przebieg panowania Maksymina był niezwykle burzliwy – nawet jak na standardy pogrążonego w kryzysie Cesarstwa; spisek gonił spisek, co raz pojawiali się kolejni pretendenci do władzy, do tego na Północy nieustannie zagrażali Germanie, a na Wschodzie Persowie, będący - po pokonaniu Partów - równorzędnym, a przez to śmiertelnie groźnym przeciwnikiem dla słabnącego Rzymu. Ten splot dramatycznych wydarzeń został przedstawiony naprawdę znakomicie i niewątpliwie lepiej jest - z punktu widzenia atrakcyjności lektury - nie wiedzieć zbyt wcześnie, który spisek się powiedzie i jak zakończy się kolejna bitwa. Dlatego radziłbym sięgać do historycznych źródeł dopiero po przeczytaniu „Żelaza i rdzy”.

Gatunek powieści historycznej ma się obecnie całkiem dobrze, oferta wydawnicza jest wyjątkowo bogata, nie brakuje też powieści osadzonych w czasach starożytnego Rzymu. Jednak ilość, jak to zazwyczaj bywa, nie przekłada się na jakość. W wielu książkach rzymskie realia funkcjonują jedynie na zasadzie pospiesznie ustawionej scenografii, na której tle rozgrywa się prosta przygodówka. Proza Harry'ego Sidebottoma to propozycja z zupełnie innej półki. Jako oksfordzki historyk, specjalizujący się w historii antycznej, autor przewyższa kompetencjami znakomitą większość pisarzy tworzących tego rodzaju powieści. Warto też podkreślić, że „Cesarski tron” (zaplanowany jako trylogia) jest cyklem ambitniejszym niż „Wojownik Rzymu”. Tam mieliśmy fikcyjnego bohatera, germańskiego najemnika Balistę, z którego punktu widzenia prowadzona była cała narracja. W „Żelazie i rdzy” jest inaczej. Niemal wszyscy pierwszoplanowi bohaterowie to postaci autentyczne, a narracja w kolejnych rozdziałach przenosi się z cesarskiego obozu do Rzymu, z Afryki do wschodnich prowincji, z pól bitew do pałaców, aren i tawern.

Metoda wybrana przez Sidebottoma była dość ryzykowna. Wielokrotna zmiana miejsca akcji i głównych bohaterów mogła skutkować znużeniem czytelnika i poczuciem chaosu. Na szczęście nic takiego nie ma miejsca. Każda z pierwszoplanowych postaci budzi zainteresowanie i sympatię, a co najmniej zrozumienie (nawet okrutny barbarzyńca Maksymus), natomiast ulokowanie fabuły w kluczowych ośrodkach rozległego cesarstwa dodaje fabule rozmachu, prawdziwie panoramicznej perspektywy, pozwalając na zaobserwowanie jak funkcjonował ten złożony system naczyń połączonych. Gdyby jednak umiejętności autora ograniczały się tylko do naukowej wiedzy i rzetelności, nie można by jeszcze mówić o atrakcyjnej literaturze. Ale Sidebottom to nie tylko utytułowany historyk, ale też świetny pisarz, znakomicie radzący sobie zarówno z opisami obyczajowych perypetii swoich bohaterów, jak też porywających scen bitewnych. Dzięki temu „Żelazo i rdza” to proza klarowna i sugestywna, w której postacie pierwszoplanowe i epizodyczne nabierają życia, a dramatyczne wydarzenia zmierzają do nieuchronnego finału… który jednak nastąpi dopiero w kolejnym tomie „Cesarskiego tronu”. Mam nadzieję, że wydawca nie każe czekać zbyt długo.

Bogusław Karpowicz