Do Southern Reach, rządowej agencji strzegącej dostępu do Strefy X, przybywa nowy szef – Kontroler. Podejmuje się ambitnego zadania zweryfikowania i usystematyzowania wiedzy o nieznanej anomalii. Oficjalnie. Tak naprawdę ma być to ostatnia szansa dla Johna Rodrigueza – prawdziwego ‘ja’ Kontrolera – na udowodnienie swojej wartości. Początkowo zwykłe zadanie powoli urasta do rangi wyzwania i jednocześnie przeradza się w trójstronny pojedynek z wicedyrektorką (mającą swoje własne cele w agencji) i samą Strefą X, w którym trofeum jest obnażenie tajemnicy kryjącej się za niewidzialną granicą do innego świata. Strefa X zmienia każdego. I nie jest konieczne przekroczenie jej granicy. Czy Kontroler da radę oprzeć się jej wpływowi, czy też jest z góry skazany na porażkę i popadnięcie w obłęd?

Skrycie tęskniłem za Strefą X. Mimo że jest mroczna i niekiedy odrażająca, znowu przyciąga niczym magnes i zaprasza, by się w niej zatracić. Bezpośrednia konfrontacja z nieznanym – jak łatwo zauważyć – nie przyniosła niczego poza kolejnymi pytaniami. Tak dla czytelnika, jak i bohaterów książki. Drugie podejście, z odpowiednim dystansem, ma zapewnić bezpieczeństwo i dać lepsze wyniki i odpowiedzi na przynajmniej niektóre pytania. Tylko czy to na pewno pomoże? Strefa X może „dopaść” każdego, mimo stawianych murów, zasiek i znacznych odległości. Mimo przeniesienia akcji z dzikich ostępów do hermetycznego mikrośrodowiska rządowej agencji, mamy tu nadal ten sam mrok, narastające uczucie wyalienowania i pokrętną logikę (prawdopodobnie) wykraczającą poza ludzki sposób myślenia. Tym razem nie wchodzimy „do środka”, ale czy dzięki temu można będzie anomalię ogarnąć rozumem „od zewnątrz”?

„Ujarzmienie” wydaje się bardziej statyczne od poprzedniego tomu. Zamiast biegania po dziczy jest snucie się po ciemnych korytarzach i podróż w głąb umysłu głównego bohatera. Tyle że, zamiast tworzyć fabułę ociekającą nudą, nowy tom jeszcze mocniej podkreśla duszną atmosferę, gęstą od strachu przed nieznanym. Zamiast potworów czających się we mgle („Mgła” S. Kinga), VanderMeer zostawia czytelnika z bliżej nieokreślonym złem czającym się – zamiast w ciemnych kątach – gdzieś z tyłu głowy. Do wyboru jest albo popaść w obłęd, albo egzystować w tak absurdalnej rzeczywistości.

„Ujarzmienie” jest w końcu punktem przełomowym trylogii. Osoby, którym nie do końca podobało się „Unicestwienie”, najpewniej zakończą swoją przygodę z Southern Reach jeszcze przed połową książki. Odwrotnie, miłośnicy warsztatu szlifowanego przez VanderMeera na potrzeby Strefy X odnajdą tu nową jakość i przynajmniej kilka powodów, żeby sięgnąć po nadchodzący trzeci tom. Ciarki przechodzą na samą myśl o tym, co tam znajdziemy.

Robert Fryga