Niektóre z opowiadań składających się na „Szarą lotkę” są już czytelnikom znane. „Wyspa”, „Dworski zapach” czy „Dziewczynka z hotelu Excelsior” to teksty, o których już wcześniej pisano, które w świadomości czytelników są obecne, zaś ich wymowa ugruntowana. Wydana kilka dni temu książka zbudowana jest z narracji różnych, zarówno pod względem tematycznym, jak i fabularnym. To opowieści dotykające kwestii fundamentalnych, utwory rozliczeniowe, które przenika duch rezygnacji i wycofania, tak często wpisany w ludzką egzystencję. Wiele z tych tekstów można odczytać jako wręcz symboliczne, wyrosłe z negatywnego doświadczenia rzeczywistości. Pewną nicią łączącą historie z „Szarej lotki” bez wątpienia może być dojmujące poczucie utraty, rozpadu i upadku, którym podlegają wszyscy bohaterowie Rylskiego. Pisarz swoich postaci, najlapidarniej mówiąc, nie oszczędza.

Nie brak w „Szarej lotce”, jak już wcześniej zostało zasugerowane, rozrachunków – przede wszystkim z polskością utożsamianą w świadomości starego pisarza-emigranta ze szlacheckimi dworkami i etosem ziemiańskim. Bohater „Dworskiego zapachu” nosi wyraźne rysy starzejącego się Gombrowicza. Zresztą można w tych niezwykle statycznych tekstach dostrzec także inspirację Iwaszkiewiczem, Nabokovem, ale i poczuć klimat Sycylii, rodem z „Ojca chrzestnego”. Bohaterowie omawianego zbioru wpisują się w tematykę przez pisarza w swej twórczości już poruszaną. Pod tym względem Rylski nie zaskakuje. „Szara lotka” nasycona jest egzystencjalnym niepokojem, podkreślanym przez melancholijną muzykę Nino Roty („Głodny wygląd”). Niewielu pisarzy potrafi z równą, co Rylski przenikliwością pisać o ludzkim doświadczeniu, przede wszystkim tym tkwiącym w upokorzeniu, pogardzie, utracie i strachu. Degradacji na przestrzeni wieków ulega opisana w tytułowym opowiadaniu germańska rodzina Skode, żyjąca poza historią, obyczajowością i ideami mającymi wpływ na kształt dziejów. Jej ostatni przedstawiciel, jak mówi legenda, zostaje zamieniony w żurawia. Stąd właśnie tytułowa szara lotka. Losy tego bałtyckiego rodu przedstawione na przestrzeni wieków przenika dziwny rodzaj fatalizmu. Jego emblematyczność poraża, co sprawia, że realistyczno-psychologiczna proza, czasem w kostiumie historycznym, pisana przez autora w tym jednym miejscu ociera się o mit. Podobnej zależności, tym razem w wymiarze jednostkowym, podlega historia powolnej, narkotycznej degrengolady człowieka w opowiadaniu „Jak granit”. Zanim nadejdzie koniec, Sylwek może już tylko wspominać to, co utracone, przywoływać w pamięci strzępki wspomnień niemożliwych do złożenia w jakąkolwiek sensowną całość. Analogicznie, ksiądz-grzesznik, bohater „Wyspy”, którego bunt wydaje się jałowy i bezcelowy, a sam zaprzedany i skompromitowany jest każdym łachem przedzierającym się przez zasieki boskich ograniczeń ku łąkom, by swobodnie wpisać tam swą odmienność. Doświadczeniu upadku podlega także i księgowy z „Dziewczynki z hotelu Excelsior”, opowiadania pod względem chronologicznym najstarszego, bo napisanego jeszcze w roku 1981. Zainteresowanie swą immanentnością i totalne zobojętnienie wobec świata przerwane zostaje w jego przypadku spotkaniem na plaży podczas urlopu lolitki, która wywołuje w neurotycznym bohaterze ostatni poryw uśpionych pragnień przytłumionych przez zbliżającą się starość. Ożywia jego nędzną, jałową, boleśnie przewidywalną egzystencję. Upokorzenia na tytułowej werandzie doznaje także przybyły z Ameryki Profesor – postać z umiejscowionej w czasach „odwilży” historii. Rylskiego interesuje przeszłość. Zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym. Pomimo, że jeden z bohaterów powiada: Bo w moim życiu nie było faktów. Były doznania, olśnienia, iluminacje. Były też klęski i smutki. Ale faktów nie było, tego typu refleksje należy przyjmować z ograniczonym zawierzeniem. Zakotwiczenie w minionym jest pretekstowe, będąc elementarnym składnikiem wielu fabuł twórcy „Na Grobli”.

Ważną kwestią wartą wspomnienia jest bez wątpienia wizja kobiecości, jaką kształtuje prozaik. Portrety kobiece są wyraziste i mocno zarysowane, choć nie odgrywają one zasadniczej roli w przedstawionych przez pisarza historiach. Kobiety Rylskiego są zmysłowe, pełne temperamentu, kuszące swym nieziemskim pięknem, ale i niepasujące do otoczenia (Noemi z opowiadania „Rezonans”). Tętniące seksualnością, każda na swój sposób, są Eunice i Nicole z „Dworskiego zapachu”. Cielesność i młodość w tym opowiadaniu zderzone zostają przez pisarza ze starością, podobnie jak niemoc z witalnością. Ten zamykający „Szarą lotkę” tekst „pachnie” Gombrowiczem, przede wszystkim tym od „Pornografii”. Kiełkująca kobiecość lolitki z „Dziewczynki…” doprowadza znudzonego swą żoną mężczyznę do granic szaleństwa. Rylskiego interesuje przeszłość. Zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym. Pomimo że jeden z bohaterów powiada: Bo w moim życiu nie było faktów. Były doznania, olśnienia, iluminacje. Były też klęski i smutki. Ale faktów nie było, należy przyjmować z ograniczonym zawierzeniem tego typu refleksje. Zakotwiczenie w minionym jest pretekstowe, będąc elementarnym składnikiem wielu fabuł twórcy „Na Grobli”.

Książka bez wątpienia ważna, napisana wyrafinowaną polszczyzną, w swej formie niemal teatralna i staromodna. Rzecz, która zaspokoi najbardziej wyrafinowane literackie gusta.

Justyna Anna Zanik