Temat mieszkań i mieszkalnictwa w Polsce Ludowej to prawdziwy temat rzeka. Oficjalna propaganda władz przekonywała, że każdemu zostanie zapewnione prawo do godnego mieszkania, że koniec z przedwojenną nędzą klas robotniczych i najuboższych. Mieszkania budowało państwo i mieszkań tych miało wystarczyć dla każdego. Jednak rzeczywistość okazywała się – jak zwykle – dużo bardziej złożona. Co tak naprawdę wiemy o mieszkaniach z PRL-u? Jak je budowano? Czy komuniści mieli szansę kiedykolwiek zaspokoić głód mieszkaniowy? W jaki sposób się w tych mieszkaniach urządzano, skąd pochodziły meble, jednym słowem: jak i gdzie mieszkano?

Na wszystkie te i wiele innych pytań odpowiada arcyciekawy reportaż Agaty Szydłowskiej pod tytułem „Futerał. O urządzaniu mieszkań w PRL-u”. Już pierwszy rzut oka na książkę każe przypuszczać, że autorka wykonała naprawdę mnóstwo pracy. Jest to bowiem pokaźnych rozmiarów publikacja, wraz z przypisami licząca sobie niemal sześćset stron. Niech was to jednak absolutnie nie zniechęca. Jest to rewelacyjna lektura, która przynosi ogrom informacji i zdecydowanie poszerza (czasem całkowicie zmienia) nasze spojrzenie na kwestię mieszkań w Polsce Ludowej.

Uważam, że autorka podeszła do omawianego zagadnienia z wielkim rozmachem i pietyzmem. Mamy w jej książce makro- i mikrohistorie. Przede wszystkim jednak mamy uparte dążenie do faktów. Mocno to podkreślam. W tym sensie książka ta czasami jest naprawdę zaskakująca, gdy Szydłowska jasno dowodzi, że utrwalone w powszechnej wyobraźni mity są… mitami właśnie. Jednak jej reportaż dotyka w ogóle historii PRL-u. W Polsce Ludowej wszystko bowiem było polityką i wszystko leżało w gestii zainteresowania władz państwowych. Było tak – co oczywiste – nie tylko z budową mieszkań, ale również ich wyposażaniem, urządzaniem, meblami itp. Strona po stronie Agata Szydłowska prowadzi nas przez historię PRL-u, patrząc na nią z perspektywy mieszkań. Jest to doprawdy fascynująca wędrówka.

Recenzowana książka została podzielona na sześć głównych części. Autorka zdecydowała się na ujęcie chronologiczne, co jest bardzo dobrym wyborem. Po II wojnie światowej Polska była krajem zrujnowanym. Najbardziej ucierpiały wielkie miasta, na czele z Warszawą. Nie inaczej było na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Tkanka miejska Wrocławia, Gdańska czy Szczecina była w opłakanym stanie. Ludzie mieszkali naprawdę gdziekolwiek i jakkolwiek. Tak właśnie wyglądało wejście w stalinizm. Jest to fantastyczny fragment nie tylko o mieszkaniach, lecz także o polityce i ideologii. Władza nie chciała, aby ludzie spędzali czas w mieszkaniu. Wręcz przeciwnie. Ludzie mieli być ciągle „widoczni” – manifestować, popierać, potępiać i budować nową Polskę. W mieszkaniu wiadomo – można się schować przed czujnym okiem władzy. Tego zaś komuniści zdecydowanie nie chcieli.

Kolejny zwrot w polityce mieszkaniowej nastąpił, gdy do władzy doszedł Gomułka. O jego oszczędności krążyły legendy, nic więc dziwnego, że odbiło się to na mieszkaniach, ich wielkości i wystroju. Było ciasno i z podstawowymi zupełnie wygodami. Jednak czas biegnie nieubłaganie. Od wojny mijało coraz więcej lat i ludzie chcieli żyć i mieszkać lepiej. To właśnie obiecywał Gierek i słynna „wielka płyta”. Osiedla z wielkiej płyty są właściwie do dziś symbolem polityki mieszkaniowej PRL-u.

Jednak Agata Szydłowska idzie dalej. Nie pisze tylko o samych mieszkaniach, ale także o ludziach, którzy je zamieszkiwali. Przecież zdecydowana większość z nich pochodziła ze wsi. Awans klasowy stawał się faktem. Czy jednak ludzie ci umieli odnaleźć się w blokach i kamienicach? Czy potrafili korzystać z łazienki? Czy umieli zagospodarować przestrzeń, którą im dano – tak różną od tej, którą znali z doświadczenia?

Agata Szydłowska swoją książką pokazuje, jak należy pisać o historii społecznej. Tę publikację po prostu świetnie się czyta. „Futerał. O urządzaniu mieszkań w PRL-u” polecam wszystkim, którzy interesują się tym tematem i dziejami Polski Ludowej. Jest to znakomita lektura. Wielkie słowa uznania dla autorki.

Wojciech Sobański