Kiedy już otrząśniecie się z szoku i zrozumiecie, że historia, o której będziecie czytać, rozgrywa się na przestrzeni nieco ponad dwustu lat, szybko się przekonacie, że autor wiedział, co robi, pisząc akurat o linii berlińsko-antonińskiej. Może ich losy nie są tak ekscytujące, jak Royów z „Sukcesji”, ale biografie wielu z nich to mimo wszystko świetny materiał na kilka seriali telewizyjnych. Zwłaszcza kiedy zrozumiecie prawdziwe znaczenie nazwiska Radziwiłł dla historii naszego kraju.

Witold Banach na upartego mógłby rozpocząć swoje rozważania od Antoniego Radziwiłła, który w 1796 roku ożenił się z pruską księżniczką Ludwiką z Hohenzollernów. Ślub ten zapoczątkował gałąź zachodnią tego litewskiego rodu, ale jak to zwykle bywa, pozbawiłoby to nas jakże istotnego kontekstu. Tak więc Banach cofa się w czasie trochę dalej i opisuje okoliczności sejmu elekcyjnego po śmierci Jana III Sobieskiego. Dzięki temu pokazuje nam szerszy obraz, a także zastanawia się, „co by było, gdyby”.

Po krótkim wstępie i nawałnicy nazwisk, które trudno spamiętać (poza tytułowym, ale tutaj pojawia się problem z milionem imion), Banach opisuje losy poszczególnych Radziwiłłów z linii berlińsko-antonińskiej. Nie zapomina o małżonkach, gdyż wielokrotnie to właśnie żony decydowały o losie bliskich i o zaniedbanych majątkach. Autor relacjonuje pobyt w berlińskiej siedzibie rodu, przeprowadzki i ucieczki w czasie wojen napoleońskich, służbę cesarzom czy potyczki z rodziną, a także losy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Nie chcę tutaj wskazywać konkretnych nazwisk i okoliczności, dzięki którym ich zapamiętałem, ale rozmach, z jakim żyli Radziwiłłowie, jest naprawdę imponujący. I sami się o tym szybko przekonacie.

Witold Banach z wielką skrupulatnością podszedł do materiałów źródłowych. Często cytuje całe fragmenty wypowiedzi czy zdania z książek lub wspomnień. Dzięki temu Radziwiłłowie nie są odległą i niedostępną rodziną, a ludźmi z krwi i kości, którym z bogactwa poplątały się klepki. Prawda, nie wszystkim. Jednak z dzisiejszej perspektywy ich zachowania niejednokrotnie wydają się śmieszne lub nieodpowiedzialne. Chociaż bywali i tacy Radziwiłłowie, którzy pragnęli przysłużyć się krajowi w jakikolwiek sposób. Tym samym wstawiali się u władz nazistowskich i bolszewickich, kandydowali do władz miejskich i krajowych, a także apelowali o rozliczenie zbrodniarzy wojennych za ich przewiny.

„Radziwiłłowie. Burzliwe losy słynnego rodu” to trochę powieść ciekawostka, a trochę cenna lekcja historii. Z każdej pozycji można wynieść coś wartościowego, jeżeli się chce. Tak jest i z powieścią Banacha. I jak to mawiają: najlepiej przekonać się na własnej skórze. Zwłaszcza że często będziecie przecierać oczy ze zdumienia.

Michał Wnuk