Josef Mengele był postacią, której nadano demoniczny charakter. Istniały teorie, według których dysponował armią ludzi chroniących go w dzień i noc. Niektórzy nawet rozpowszechniali informacje, że każdy, kto spróbuje wytropić Mengelego, zginie w niewyjaśnionych okolicznościach. Zupełnie jakby była tu mowa o kimś obdarzonym nadprzyrodzonymi umiejętnościami, a nie o zwykłym uciekinierze. Kim był tak naprawdę? Na to pytanie odpowiadają panowie John Ware i Gerald Posner w swojej książce o wymownym tytule „Mengele. Polowanie na Anioła Śmierci z Auschwitz”.

Droga od zdolnego chłopca, ambitnego i bardzo inteligentnego, przez studenta medycyny pragnącego wybić się ponad przeciętność, do człowieka, który decydował o życiu i śmierci, wydaje się w jego przypadku tak prosta, że trudno uchwycić konkretny moment, w którym nastąpiło wypaczenie jego psychiki. Stał się potworem, który bez mrugnięcia okiem, niekiedy z triumfalnym uśmiechem, wskazywał, kto ma zostać zamordowany od razu po przyjeździe do Auschwitz, a kto jeszcze się miał do czegoś przydać. Przydawano się do pracy, rzecz jasna, ale też do jego własnych eksperymentów. Był fanatykiem bliźniąt, które badał w szczególny sposób. Był sadystą, któremu nie przeszkadzał płacz dzieci podczas operacji przeprowadzanych bez żadnego znieczulenia. Nakłuwał im gałki oczne, wstrzykiwał trucizny, zszywał ciała rodzeństw, zarażał chorobami, zmuszał do współżycia seksualnego, licząc na uzyskanie ciąż bliźniaczych. Był furiatem potrafiącym własnoręcznie rozłupać dziewczynce czaszkę w odpowiedzi na wielokrotne ucieczki z transportu do komory gazowej, do której sam ją skierował. Uważał bowiem siebie za pana życia i śmierci – i był nim w istocie aż do zakończenia wojny. Nigdy nie poniósł kary za swoje czyny, mimo że tropiło go mnóstwo ludzi. Zniknął niczym kamfora i dopiero po śmierci odkryto miejsce jego pobytu.

Książka jest w głównej mierze zapisem życia Mengelego po zakończeniu wojny. Dzieciństwo i zbrodnie wojenne omówiono w dwóch pierwszych rozdziałach, które stanowią właściwie niewielką część. Reszta, znacznie bardziej rozbudowana, to relacje ludzi, którzy mu później towarzyszyli, zapiski z jego autobiograficznych dzienników, tropy, którymi podążali prokuratorzy. Zgodnie z tytułem mamy tu przede wszystkim relację z polowania, którego nigdy nie udało się zakończyć sukcesem. Próbowali Amerykanie, Niemcy, Izraelczycy, Brazylijczycy, ale jemu zawsze udawało się umknąć. Z czasem zaangażowanie w pościg osłabło jednak na tyle, że Mengele mógł nie tylko wieść względnie normalne życie, ale nawet aranżować spotkania ze swoją niemiecką rodziną.

Autorzy wykonali bardzo drobiazgową pracę, czego efektem jest szczegółowo nakreślona i bardzo wnikliwie przemyślana budowa tej książki. Co ciekawe, nie wydają osądu, zachowują obiektywizm, przedstawiają wszystkie dostępne perspektywy i pozostawiają miejsce do wyciągnięcia własnych konkluzji. Czy Josef Mengele zdołałby ukrywać się tak skutecznie bez pomocy rodziny, przyjaciół i dawnych współpracowników? Czy człowiek z taką przeszłością może normalnie funkcjonować w społeczeństwie, chodzić ulicami, pracować, prowadzić życie towarzyskie? To tylko niektóre pytania, na które odnajdziemy tu odpowiedzi.

Publikacja ta w pełni ukazuje oblicze nazizmu i udowadnia, że nie jest prawdą, jakoby faszystowscy zbrodniarze działali jedynie w strachu przed karą za sprzeciwienie się rozkazom Hitlera. Mengele aż do śmierci nie zmienił swoich poglądów i mimo konieczności zachowania daleko posuniętej ostrożności nie zdołał ich ukryć. To książka dla tych, którzy interesują się nie tylko potwornymi zbrodniami Mengelego, ale również jego dalszym losem, bo to głównie o późniejszym jego życiu jest w niej mowa. W mojej ocenie warto po nią sięgnąć nawet jeśli nie przepada się za literaturą faktu. Mamy tu bowiem nie tyle opowieść o kimś, kto kiedyś żył, ale przede wszystkim o naturze człowieka i jej ciemnej stronie.

Izabela Straszewska

*cytat z książki