Wśród tych dwudziestowiecznych geniuszy nie możemy nie wymienić Enrica Fermiego, człowieka, dzięki któremu po raz pierwszy udało się zainicjować samopodtrzymującą się reakcję jądrową.

Jak wiele jednak wybitnych umysłów tracimy tylko dlatego, że nie trafiają na mentora, który dostrzeże talent i odpowiednio pokieruje zdobywaniem wiedzy? Enrico Fermi miał to szczęście, że ktoś go dostrzegł – był to Adolfo Amidei. Czy bez niego Fermi stałby się jednym z najważniejszych fizyków XX wieku?

Biografia autorstwa Davida N. Schwartza podkreśla znaczenie Amideiego w kształtowaniu się umysłu młodego Fermiego, ale pokazuje też coś jeszcze – że Enrico trafił nie tylko na mentora, ale i na czasy wielkich fizyków i wielkiego fermentu umysłowego. Moim zdaniem to właśnie ten ferment, ten szalony czas w historii fizyki, stworzył Fermiego geniusza.

Fermi miał możliwość pracy i dyskusji z największymi. Jego umysł, podlewany ciągle nowymi ideami i problemami fizycznymi, mógł się rozwijać w zastraszającym tempie. Z jednej strony trafił on w odpowiednie dla swojego rozwoju czasy, z drugiej zaś fizyka i teorie trafiły na żyzny, odpowiedni grunt, jakim był niezaprzeczalnie wybitny umysł Fermiego. Ziarna zostały zasiane. Gdy wykiełkowały, zaowocowały niewątpliwie przerażającą ideą – stworzenia broni wykorzystującej moc atomu, moc wręcz niewyobrażalną.

Badania nad jądrem atomowym i promieniotwórczością Fermi prowadził jeszcze na terenie faszystowskich Włoch, pod władzą Mussoliniego. To właśnie tam po raz pierwszy doprowadził do rozszczepienia jądra uranu, choć ani on, ani jego zespół – na szczęście – nie zdawali sobie z tego sprawy. Na szczęście dla świata, bowiem gdyby takiego odkrycia byli świadomi włoscy faszyści, losy drugiej wojny światowej mogłyby się potoczyć inaczej.

Świadomość odkrycia dotarła do Fermiego, gdy ten już wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Do emigracji zmusiła go sytuacja – we Włoszech, coraz bardziej zbliżających się politycznie do faszystowskich Niemiec, uchwalono ustawy godzące w ludność żydowską. Laura, żona Enrica, była Żydówką, więc emigracja była jedyną szansą na życie bez strachu.

Emigrując, Fermi był już w świecie fizyki postacią wybitną. Nazywano go papieżem fizyki (choć nie ze względu na nieomylność, Fermi bowiem poważnie pomylił się w swoim życiu co najmniej dwa razy – raz we Włoszech błędnie interpretując wyniki podziału jądra uranu, drugi raz w trakcie trwania projektu Manhattan). To on, wraz z Leó Szilárdem, był inicjatorem stworzenia broni jądrowej. Można powiedzieć, że był ojcem tajnego projektu Manhattan, którego efektem było stworzenie bomb atomowych, zrzuconych potem na japońskie miasta Hiroszima i Nagasaki.

„Little Boy” i „Fat Man” – dwa narzędzia zagłady – niemal zmiotły japońskie miasta z powierzchni ziemi w sierpniu 1945 roku. Ten niewyobrażalny popis siły sprawił, że w ciągu dni Japonia poddała się bezwarunkowo. Wtedy ostatnie tchnienie drugiej wojny światowej uleciało.

Znaczna część książki skupia się na pracach Fermiego w projekcie Manhattan – od stworzenia idei, przez pierwsze reaktory atomowe, po pierwsze i ostatnie użycie broni atomowej podczas działań wojennych. Ujarzmienie energii atomu to olbrzymi krok w historii ludzkości, ale i stworzenie narzędzia, które mogłoby doprowadzić do zagłady ludzkości. Jak ocenić prace nad czymś takim? Czy świadomość, że broń zostanie użyta (pracujący w projekcie, ci o najwyższym stopniu wtajemniczenia, doskonale zdawali sobie sprawę, co tak naprawdę tworzą), sprawia, że uczestniczący w projekcie Manhattan to ludzie niemoralni, na wskroś źli? Schwartz pisze tak:

Jak już wspomniałam, prace nad wywołaniem reakcji łańcuchowej stanowią gros książki Schwartza. Jednak biografia ta również „uczłowiecza” tego wybitnego fizyka. Jak się okazuje, Fermi – nazywany człowiekiem, który wiedział wszystko – mylił się. Lubił tańczyć. Upraszczał problemy (co było wybitne), a gdy problemu nie dało się uprościć, dawał za wygraną („Nigdy nie rób czegoś bardziej dokładnie, niż jest to absolutnie konieczne”). Był lubiany i pracowity. W dzieciństwie przeżył tragedie. Był człowiekiem.

W biografii znajdziemy również barwnie zarysowane sylwetki innych wielkich dwudziestowiecznej fizyki. Poznamy Oppenheimera, kierownika projektu Manhattan i orędownika szybkiego zakończenia wojny z Japonią. Poznamy Heisenberga – fizyka, który zdecydował się pozostać w faszystowskich Niemczech i pracować nad nazistowską wersją bomby atomowej (na ile sabotował projekt, wiedział tylko on). Poznamy i Szilárda, Węgra, bez którego zaangażowania mogłoby nie dojść do zainicjowania pierwszej reakcji łańcuchowej.

Po przeczytaniu książki wciąż zastanawiam się nad jej podtytułem – ostatni człowiek, który wiedział wszystko. W ten sposób nazwali Fermiego jego najbliżsi. Owszem, umysł Fermiego był niezwykły. I tak, Fermi potrafił poradzić sobie z każdym problemem (choć na te, których nie był w stanie uprościć, po prostu nie tracił czasu; ale nie oszukujmy się, jeśli Fermi czymś się nie zajmował, to tym tematem nie był się w stanie zająć nikt inny). Jednak czy takie określenie nie sprawia, że oczekuje się po nim nadczłowieka? Czy nie zniechęca się przyszłych pokoleń fizyków do sięgania dalej, przekraczania granic poznania? Na te pytania odpowiedzcie sobie sami.

Agnieszka Zienkowicz