Ona. Opisała i współczuła Agnieszka Dauksza

„Jaremianka. Gdzie jest Maria?” to „biografia współczująca”. Autorka zachowuje z jednej strony dystans, z którego Maria Jarema i jej otoczenie są wyraźnie widoczni jako grupa niezwykle interesujących ludzi, z drugiej strony nie wstydzi się uruchamiać wyobraźni i empatii, by opisać uczucia, jakie mogły towarzyszyć artystce w jej relacjach ze sztuką i ludźmi. Może to zabrzmi seksistowsko, ale Agnieszka Dauksza jako kobieta jest w stanie, obcując z listami, sztuką i wspomnieniami usłyszeć tony, których biograf mężczyzna nie miałby szans odebrać swoimi zmysłami, nie mówiąc już o zrozumieniu.

Podczas lektury „Jaremianki…” czytelnikowi przez cały czas towarzyszą emocje, one też pozwalają oddać niezwykłe relacje, jakie łączyły Marię z trójką kochających ją mężczyzn. O sile uczuć – nie tylko o dyskrecji – może świadczyć to, że przez kilka lat żyli oni obok siebie, a nawet wspierali się nawzajem w chwilach szczególnie trudnych: Henryk Wiciński, Gabryś Gotlieb i wreszcie Kornel Filipowicz.

Tylko temu ostatniemu udało się po powrocie z piekła niemieckich obozów koncentracyjnych namówić Jaremę na ślub. Tylko on, zwany Ilią, był ojcem jej dziecka. To, nieco przypadkiem napisane zdanie idealnie wręcz charakteryzuje skomplikowane uczucia łączące tę parę: On jest ojcem JEJ syna. Bycie ojcem oznacza niedostępny dla żadnego z pozostałej dwójki poziom intymności, dzielenia się i wzajemnego oddania.

Al – ich syn – jest spoiwem, dowodem na tę jedną niezwykłą chwilę połączenia ciał i uczuć. Uczestniczenie w tym akcie twórczym, akcie danym kobietom, było dane tylko Kornelowi. Jedynie Filipowicz doświadczył (nie bezpośrednio – nie mógł być wtedy razem z Marią), jak bardzo patetycznie by to nie brzmiało, narodzin dowodu uczuć wiążących ze sobą dwoje artystów. Tylko dla niego Jarema zdecydowała się na moment zatrzymać w upartej i pełnej wysiłku wędrówce własną, wyboistą drogą, aby urodzić i wychować syna. W roku 1943, czwartym roku okropnej wojny, pustoszącej świat.

Jednocześnie, zatrzymując się na chwilę, nigdy ze swej mozolnej wędrówki nie zrezygnowała, pozostając wierna – najpierw swoim rzeźbom, potem obrazom. Piętnaście lat później na pytanie zawarte w podtytule książki Agnieszki Daukszy: „Gdzie jest Maria?” nie było już jednoznacznej odpowiedzi, mimo iż Jaremianka była – w obrazach, rzeźbach i fragmentach opowiadań pisarza. „Poszła do niego, jak po swoje, jakby chciała coś należnego odebrać. Ale go nie zastała (…) I przyszła znowu…” – tu Agnieszka Dauksza milknie, a głos zabiera Kornel zwany Ilią: „Jej biała skóra świeciła w ciemności. Jej piersi wydawały się płaskie. Trzymał rękę na jej biodrze…”. Leżała w ciemnościach obok niego, naga, na szorstkim kocu.

On. Justyna Sobolewska pisze z melancholijnym zachwytem i… miłością

„Miron, Ilia, Kornel. Opowieść biograficzna o Kornelu Filipowiczu” to książka pisana z miłością. Pisać z miłością, nie znaczy pisać na klęczkach. Autorka od wielu lat obcująca z twórczością pisarza, pielęgnująca jego pamięć, doprowadzająca do wydania nowych zbiorów opowiadań, jest jak nikt inny uprawniona, by wejść w bliską relację z bohaterem swej opowieści. W „Jaremiance…” Kornel przeglądał się w oczach Marii. Na stronach „Mirona, Ilii, Kornela…” to Jarema odbija się w jego źrenicach. Filipowicz, jak twórcy prawosławnych ikon, pisze Marię, wplatając ją w zdania swoich opowiadań. Krótkich form pisanych niezwykle precyzyjnym językiem.

Justyna Sobolewska nie unika patrzenia na Kornela Filipowicza oczami dwóch niezwykłych kobiet, którym towarzyszył: Marii Jaremy i Wisławy Szymborskiej. Można odnieść wrażenie, że Maria Próchnicka, druga żona pisarza, w zestawieniu z dwiema artystkami, jest tu (znów tylko i aż jednocześnie) matką JEGO syna – Marcina, współuczestniczką twórczego aktu, który nie był dany Wisławie). „Miron, Ilia i Kornel…” to książka, w której autorka potrafiła pokazać pisarza jako byt niezależny, osobny, swój – od jego przyrodniczych zachwytów (czy miał w nich swój udział „biologicznie” wykształcony Gabryś Gotlieb?) po dokonania pisarskie.

Justyna Sobolewska pogodziła w swej „opowieści biograficznej” to „osobne” istnienie Ilii z czułością relacji łączącej go z niezwykłymi kobietami, jakie los postawił mu na drodze. Jedna z nich, Maria Jarema, wykorzystała krótki moment jego nieobecności w szpitalnej sali, by umknąć dyskretnie do innego bytu, druga zaś – noblistka, Wisława Szymborska, pożegnała go wierszem: „Kot w pustym mieszkaniu”. Justyna Sobolewska dołącza do tych trojga ważnych kobiet (uwaga, znów patos się wkrada tylnymi drzwiami). Wskrzesza Kornela Filipowicza i przypomina czytelnikom, że był on zacnym (piękne, już przebrzmiałe nieco słowo, idealnie charakteryzujące Ilię) pisarzem i człowiekiem. Zacnym – bo tęskniły za nim niezależne i tajemnicze istoty: kobiety i koty.