Joachim Lelewel

Unikat, nie wiem czy w języku polskim ktokolwiek napisał rzecz podobną: systematycznie przeprowadzone porównanie losów Polski oraz innego kraju. Nadal dający się jeszcze w miarę normalnie czytać egzemplarz z muzeum historii polskiej myśli politycznej. Co ciekawe, od czasu napisania książki do tej „paraleli” można by dopisywać kolejne rozdziały, aż do końca XX wieku, kiedy Hiszpania i Polska przechodziły przebudowę od wieloletniej dyktatury do demokracji. Celem Lelewela, wojowniczego liberała, było pokazanie, jak reakcja i ciemnogrodztwo przywiodły do upadku dwa niegdyś wielkie imperia. Więc owszem, niby traktat historyczny, ale przed wszystkim pamflet polityczny, głos w toczącej się debacie ideowej. Autor wymachuje Hiszpanią jako przestrogą dla Polski, czerpiąc pełnymi garściami z antyhiszpańskiej czarnej legendy. Rzecz była pisana w roku 1820, ale cała tchnie jeszcze duchem Oświecenia i wszystkich jego iluminowanych zabobonów. Jednym z ważniejszych jest antykatolicka obsesja, która skutecznie uniemożliwia Lelewelowi przeprowadzenie bezstronnej analizy. Czytając warto więc śledzić jak autor – jeden z polskich pionierów historiografii naukowej, opartej na analizie krytycznej – sam pada ofiarą własnych uprzedzeń, a nieszczęsna Hiszpania obrywa przy okazji.