Domeną retardacji jest język mówiony. Niemal każdy z nas potrzebuje przecież paru chwil na sformułowanie myśli. Ciekawe jest jednak, iż taka praktyka to - z punktu widzenia logopedii - nic innego jak jąkanie się. Otóż według fachowych źródeł* wyróżnia się dwa rodzaje objawów jąkania: pierwszoplanowe i drugoplanowe. Do tych drugich należą:

- embolofrazje (kolejne pojęcie mniej znane niż zjawisko, które opisuje) - czyli przedłużane dźwięki, np.: „yyyyyyyyy” czy „aaaaaaaa”, mające na celu wypełnienie ciszy (tej do namysłu przed właściwą wypowiedzią);

- zwroty opóźniające (retardacyjne), które mają podobny charakter, co embolofrazje, ale nie są to już izolowane dźwięki ale wyrazy lub całe wyrażenia (jak te przytoczone w poprzednim akapicie).

Tyle fachowcy. Na co dzień retardacje, a nawet owe embolofrazje (czy tylko mi ten wyraz kojarzy się z tytułem książki Vonneguta „Wampetery, foma i granfalony”?), jeżeli tylko są używane z umiarem, nie rażą, Nadużywane – mogą irytować (jak każde nadużycie). Znałem pewną tłumaczkę języka niemieckiego, która retardacji szczerze nie znosiła, czemu dawała wyraz w dość szczególny sposób. Otóż pracując w pewnym państwowym urzędzie nieraz towarzyszyła najważniejszym oficjelom w ich zagranicznych podróżach. A że ze znajomością języków obcych wśród wysokich urzędników państwowych bywa w naszym kraju różnie, pracy jej nie brakowało. Gorzej, że niektórzy z wojażujących urzędników nienadzwyczajnie dawali sobie radę również z wypowiedziami w języku ojczystym. W rezultacie swoje publiczne wystąpienia rozpoczynali od naprawdę długich rozbiegówek. Gdy ciągnęły się kolejne: „wszyscy, jak tu, eee, jesteśmy”, „dużo by można powiedzieć”, czy „a zatem, proszę państwa, ten, tego, powiedzmy sobie szczerze...” - tłumaczka milczała. Czekała na konkret i dopiero ten tłumaczyła. Czasem, gdy oczekiwanie mocno się przedłużało, dostrzegała zdziwione spojrzenia, uśmiechy, ale po fakcie jakoś nikt z tłumaczonych selektywnie oratorów nie zgłaszał pretensji. Gdy inni tłumacze pytali ją o tę specyficzną „metodę”, wyjaśniała krótko: „retardacji nie tłumaczę”.

Oglądając wystąpienia polityków, transmitowane przez stacje telewizyjne, bez trudu można zauważyć, że cytaty z tych wystąpień, pojawiające się po chwili na „żółtym pasku,” są poddawane stylistycznej obróbce. Cała retardacja najczęściej idzie precz. Co więcej, korygowane są również błędy językowe. Dlatego możemy być pewni, że gdy ważny polityk powie np. „nie daliśmy radę”, na pasku ujrzymy za moment „nie daliśmy rady”. I wcale nie musi to wynikać z życzliwości dziennikarzy i ich troski o wizerunek partyjnego bossa. Powód jest zupełnie inny. Oddajmy głos prof. Miodkowi**: „musimy pamiętać, że norma języka pisanego jest rygorystyczniejsza. To, co retorycznie może dodawać smaku językowi mówionemu – powtórzenia, zaimki: ja, ją – włożone do tekstu pisanego daje w efekcie rażący błąd stylistyczny”. Wprawdzie profesor wspomina tylko o błędach stylistycznych, ale opisana przez niego reguła dotyczy wszelkich błędów językowych. Gdy słyszymy je w ustach polityka (czy kogokolwiek innego), brzmią źle, ale nic to, przyzwyczailiśmy się. Jednak te same błędy powtórzone w formie pisemnej, na żółtym pasku w dole ekranu, raziłyby bardziej niż głośna rozmowa przez telefon w tramwaju czy pociągu.

A jak wygląda sytuacja z retardacją i błędami językowymi w literaturze? Nietrudno zauważyć, że dzieje się tu podobnie jak na żółtym pasku TVN24. Przywiązanie pisarzy do rygorystycznych norm języka pisanego okazuje się równie silne jak w przypadku dziennikarzy. Weźmy pod uwagę najpospolitsze błędy, które chyba każdy z nas słyszy na co dzień (jeśli nie, to gratuluję i zazdroszczę): „wziąść”, „przyszłem”, „kupywać” czy „włanczać”. Tymczasem ofiaruję konia z rzędem (w przenośni, rzecz jasna) temu, kto wskaże te błędy w dialogach bohaterów polskiej prozy współczesnej. Bardzo mało tam retardacji, a błędów – praktycznie wcale. Nawet gdy bohaterami są osoby niezaliczające poprawności językowej do swoich życiowych priorytetów. Jak choćby wyjątkowo elokwentny „luj” z „Drwala” Witkowskiego. W tej chwili jedynym przykładem „przyszłem” w literaturze, jaki przychodzi mi do głowy, jest nieco barokowy tytuł ostatniej książki Janusza Głowackiego. Trochę przykładów znalazłoby się pewnie w „Ciemno, prawie noc” Joanny Bator, gdzie autorka m.in. rewelacyjnie imituje styl internetowych hejtersów - troglodytów, a w innym miejscu jedna z bohaterek nakazuje dziecku „idź pooglądaj telewizor”. Może ktoś zna więcej takich przykładów?

W sumie może jednak dziwić, że w przypadku dialogów pisarze są tak niebywale ostrożni z retardacją, a jeszcze bardziej z błędami. Nawet gdy dopuszczają do głosu wszelkiego rodzaju blokersów i meneli. Myślę, że działa tu przede wszystkim wskazana przez prof. Miodka rygorystyczna norma języka pisanego. Silniejsza niż wymóg autentyzmu. Autor pisząc dialogi znajduje się w gruncie rzeczy pomiędzy młotem autentyzmu a kowadłem językowej normy. Wygrywa norma, bo przecież powieściowy dialog to język pisany, udający jedynie ustną wypowiedź. Solidna dawka surowego realizmu mogłaby uczynić tekst wręcz trudnym do zniesienia (kto czytał jakiekolwiek stenogramy rozmów, ten chyba się zgodzi). A przecież teksty literackie czytamy dla przyjemności i tak naprawdę wcale nie tęsknimy za „autentycznym” lujem i jego mową. Która wiernie zapisana, byłaby przez to „wzmocniona”, a więc – paradoksalnie – nieautentyczna. Z drugiej strony nie chcemy też postaci „papierowych”, nadmiernie ugrzecznionych i wygładzonych, również językowo.

Niemałe to dylematy i cieszę się, że nie będąc pisarzem nie muszę konstruować dialogów prowadzonych np. przez kiboli czy osoby przymusowo izolowane od społeczeństwa. Jednak ciekaw jestem, co na temat napięć na linii autentyzm – językowa norma miałby do powiedzenia niezawodny Remigiusz Mróz. Może doczekamy się lekcji „Kursu pisania” poświęconej językowi powieściowych dialogów? Jestem zdecydowanie za.

* „Dziecko jąkające się w szkole” - Czasopismo „Logopeda” nr 2(5)/2007
** „Wszystko zależy od przyimka” - Jerzy Bralczyk, Jan Miodek, Andrzej Markowski w rozmowie z Jerzym Sosnowskim