Ojciec założyciel

Jorge Luis Borges napisał kiedyś opowiadanie pod tytułem „Ogród o rozwidlających się ścieżkach” i ta zgrabna metafora posłużyła mu do opisania czasu. Mam wrażenie, że równie dobrze pasuje do doświadczenia czytania literatury, ilustrując znaną wszystkim prawdę, że jedna książka prowadzi do drugiej.

Tak się jakoś składa, że bardzo wiele z owych ścieżek wiedzie nas w którymś momencie do Edgara Allana Poego. Ów amerykański, niby świetnie wszystkim znany, ale w sumie nie wiem, na ile intensywnie dziś czytany amerykański pisarz posiada pewną niezwykłą właściwość: okazuje się, że wynalazł sporą część tego, czym późniejsza literatura światowa miała się karmić.

Weźmy kryminał. Może i w obiegowej opinii fundamentem literatury detektywistycznej są dzieje dżentelmena z Baker Street 221b spisane przez sir Arthura Conana Doyle’a, może i zaszczytny tytuł pierwszej powieści gatunku przypisuje się „Księżycowemu kamieniowi” Wilkiego Collinsa – ale przecież ta znakomita zresztą książka Collinsa ujrzała światło dzienne w 1868 roku, „Studium w szkarłacie” zaś w 1887, podczas gdy już w 1841 na łamach amerykańskiego „Graham’s Magazine” Poe opublikował słynną nowelę „Morderstwo na Rue Morgue”, w której wprowadził postać detektywa Auguste’a Duponta, geniusza dedukcji i ojca wszystkich detektywów tego świata. W kilku opowiadaniach z Dupontem zawiera się wszystko to, co stanowić miało esencję podobnych historii – acz, zgodnie z zasadą, że cesarzowi, co cesarskie, przyznajmy, że to Conan Doyle potrafił w pełni wykorzystać potencjał tego pomysłu.

Takich założycielskich opowiadań Poego jest jeszcze kilka. „Złoty żuk” kryje w sobie wszystkie elementy pirackiej powieści awanturniczej, za której szczytowe osiągnięcie uważamy „Wyspę skarbów” Stevensona. „Serce oskarżycielem” to czystej wody thriller psychologiczny napisany w czasach, gdy szczytem psychologicznej finezji było seppuku z miłości popełnione przez pewnego młodego Niemca nazwiskiem Werther. „Nieporównana przygoda niejakiego Hansa Pfalla” (1835) o podróżniku, który balonem doleciał na księżyc, czy „Przygody Arthura Gordona Pyma” (1838) czytane były w czasie, gdy mały Julek Verne siedział za pulpitem i z wystawionym koniuszkiem języka uczył się pisać zdanie „Pierre ma ser, a ser ma Pierre’a”.

Najpowszechniej jednak kojarzy się Poego z literaturą grozy. Nie bez kozery: wystarczy spojrzeć na któreś z jego zdjęć, od razu widać, że facet musiał mieć wiele do powiedzenia w kwestii mrocznej strony świata… W licznych opowiadaniach amerykańskiego klasyka groza przebija w najróżniejszy sposób, czasem są to historie wprost horrorowe, czasem chodzi raczej o nastrój i klimat, bywa, że straszą nas zupełnie na serio, a kiedy indziej szczerzą się w kąśliwym grymasie. I to jest właśnie ten moment, kiedy możemy doświadczyć poczucia literackiej dewolucji: bo czy nie jest przypadkiem tak, że horror bardziej się zwija, niż rozwija?

Smutek horroru

Ci, którzy nie lubią literatury gatunkowej, często stosują prostą sztuczkę: chcąc wykazać marność pogardzanej konwencji – czy to będzie fantasy, SF, horror, czy tzw. literatura kobieca – biorą na warsztat utwory najgorszego sortu, dzieła przeciętnych twórców, piąte wody po kisielu i epigonów epigonów. I wtedy oczywiście elegancko wychodzi, jaki to literacki badziew. Mnie pesymistyczne refleksje ogarnęły jednak w trakcie lektury jednego z fundamentalnych dzieł gatunku pióra niekwestionowanego gatunku tego króla. Chodzi mi o To autorstwa Stephena Kinga.

Przyznaję: Kinga znam tylko częściowo i zacząłem poznawać późno. Przeczytane w liceum „Miasteczko Salem” wydało mi się beznadziejne, dziś nic nie pamiętam, prócz rozczarowania. Uznałem wtedy, że to po prostu marnej jakości masowa horror-pulpa, jakiej w heroicznych wydawniczo wczesnych latach 90. trzaskano całe masy. Potem przeczytałem „Danse macabre”, frajda wielka, ale to jednak inna bajka, bo rzecz literaturoznawcza. Później „Misery” – i musiałem przyznać, że bardzo to dobre. I tak oto powoli, ostrożnie wybierając z nadmiaru możliwości, czytałem kolejne „Kingi”, aż parę lat temu wreszcie wziąłem się za „Smętarz dla zwierzaków” – no i wtedy, proszę państwa, padłem na kolana, czapki z głów, ave mistrzu i takie tam.

Ale po klimaksie zawsze musi przyjść upadek. Bo „To” jest dla mnie w sumie powieścią rozczarowującą. Ale i dającą do myślenia. Czytałem sobie to „To” i myślałem, że stanowi ono znakomity dowód na to, że horror jest gatunkiem zasadniczo martwym. Wiem, brzmi to idiotycznie, rocznie wydaje się tony horrorów i miliony ludzi na świecie się nimi zaczytują, ładna mi śmierć… Ale ja mam na myśli osiągi, by tak rzec, artystyczne, literackie. Wydało mi się wówczas, że horror zasadniczo – że się tak szalenie fachowo i literaturoznawczo wyrażę – nie daje rady.

Jak wiadomo, gatunek ten wywodzi się ze szlachetnej tradycji ghost stories i gotyku, czyli historii, w których zjawia się coś z innego porządku i to coś jest straszne. Bohaterowie się boją i czytelnikom ten strach się udziela. Znawcy (patrz: Roger Caillois) twierdzą, że literatura taka jest możliwa tylko w społecznościach zlaicyzowanych i wyznających naukowy światopogląd: musisz nie wierzyć w ducha, by jego pojawienie się budziło metafizyczny strach; jeśli bowiem wierzysz, to bać się możesz, ale tak jak wściekłego psa czy faceta z nożem – żadna to metafizyka.

Sęk w tym, że taka konwencja, de facto oparta na jednym schemacie (potwór z pudełka), szybko się wyczerpuje. Wszystko jedno, czy to upiór, ghul, wampir, czy likantrop – ciężko się ich tak naprawdę bać. Do tego logika wydarzeń w takim tekście zwykle jest na bakier z logiką zwyczajnie ludzką. Pisał o tym Julio Cortázar w jednym ze szkiców zebranych w „Ostatniej rundzie” – zauważył, że na potrzeby akcji w historiach grozy bohaterowie robią rzeczy, których normalny człowiek nigdy by nie zrobił. W ramach idiotycznych zakładów zamykają się na noc w nawiedzonym domu albo starym grobowcu, na widok oślizgłego potwora pochylają się nad nim, zamiast wiać, włażą do jakichś tuneli itd. Znamy to uczucie z setek filmów i książek tego gatunku: kiedy bohater robi rzecz absolutnie idiotyczną i wiadomo, że to się dla niego źle skończy.

I co z tym „Tym”?

„To” jest horrorem do potęgi, takim metahorrorem, nie tylko ze względu na swoje fizyczne rozmiary. Mieści się tu naprawdę dużo (uprzedzam tych, co nie czytali: będę spojlował): jest straszliwy klaun-potwór mordujący dzieci, jest istota z innego świata przybyła na Ziemię w prehistorycznych czasach, jest nawiedzone i przeklęte miasteczko, w którym zło odradza się w regularnych odstępach czasu, jest wyprawa przez obrzydliwe kanały, jest oko z mackami, jest amerykańska wersja Szeloby, jest mroczna tajemnica z przeszłości, są opętani ludzie, zmuszani do strasznych działań niczym swoiste zombi, są makabryczne omamy. Do tego dochodzi arsenał chwytów już nie tyle z horrorów, ile z thrillerów, czy też szerzej – grozy niemetafizycznej: cała armia psychopatów, w tym psychopatyczne dzieci, mnóstwo przemocy fizycznej, rany, złamania, krew, hektolitry krwi, seryjni mordercy, zabójstwa i molestowanie seksualne, okrutna obojętność na cudze cierpienie. Wreszcie: są elementy z powieści w ogóle, poza gatunkami. Bo to w końcu historia o dziecięcej przyjaźni i o tym, co z tymi dziećmi – i z ich przyjaźnią – stało się po niemal trzydziestu latach, taka proza rozrachunkowa.

Według mnie powieść ta działa świetnie właśnie w tych momentach: kiedy jest realistyczną historią grupki bohaterów. Dzieciństwo z lat 50. – piątka z plusem, dorosłe losy i rozrachunki – też piątka, portrety postaci – również bardzo dobry. Nieźle radzi sobie jako thriller: mroczna przeszłość i przeklęte miasteczko Derry robią wrażenie; psychoza i zagadka mordowanych dzieci – bardzo udana kreacja klimatu. Trochę gorzej jest z warstwą erotyczną, naprawdę nie wiem, po kiego czorta była ta mała orgietka w kanałach z udziałem nieletnich. Nie mam nawet zastrzeżeń do podróży w czasie w wyniku dymnego rytuału, całkiem to zgrabne i z sensem. Wiadomo, King fachurą jest i basta.

Ale kiedy pojawia się potwór, kiedy wyskakuje jakaś zjawa – to jeśli chodzi o mnie, muszę powiedzieć, czar pryska. King prezentuje w tej powieści pełną gamę horrorowych chwytów, o których pisał w „Danse macabre”: od najwyżej cenionej grozy, przez zwykły strach, po (słowa samego Stephena) „wymiotny odruch obrzydzenia”. Grozy, zwłaszcza na początku, jest tu sporo, ale kiedy zaczęły się mnożyć te wszystkie okropności, masakry, wypływające oczy, rozdeptywane larwy (?) Tego, gnijące zwłoki i upiorne pajęczaki, to najpierw chichotałem, potem ziewałem, a w końcu mnie to irytowało.

I nie twierdzę, że King nie daje rady. To horror nie daje. Nie jesteśmy chyba dziś w stanie potraktować serio potwora (może Amerykanie mają inaczej?). Jaki by nie był straszny. Groza działa, jak długo nie wiemy, co się kryje w mroku. „Pokaż mi potwora, przestanę się bać” – to uniwersalna zasada tego gatunku. Jak by nie opisać monstrum (kino ma jeszcze gorzej, bo nie może sobie pozwolić na niedomówienia), to zawsze będzie nam towarzyszyć co najmniej lekkie rozczarowanie. Naprawdę straszy tylko nieznane.

Mam z „To” trochę tak samo jak z serialem „Stranger Things” (zestawienie, wiadomo, nieprzypadkowe): w sumie fajne, ale byłoby znacznie fajniejsze, gdyby wywalić wątki nadprzyrodzono-koszmarne (King zresztą to zrobił: „Ciało” to takie „To”, tyle że w rozsądnym rozmiarze i bez zjaw z innych światów).

Horror – myślałem sobie odkładając opasłe tomisko na bok – nie żyje i dziś straszyć może jeno jego trup. To znaczy horror wzięty w nawias, nietraktowany poważnie. Bądźmy szczerzy, książeczki dla dzieci o sympatycznych wampirkach tudzież filmy w rodzaju „Hotel Transylwania” to dla horroru tak, jakby ktoś wszedł na jego grób i nań nasikał. Może – snułem dalej te refleksje – może to dlatego, że dziś mamy tyle reportaży, a one są straszniejsze od horrorów? Te wszystkie książki o przemocy domowej, o uchodźcach tonących w przeładowanych łodziach, o kartelach i mafiach, o głodzie?

Tak sobie wtedy myślałem.

Nigdy nie mów nigdy

Ale minęło trochę czasu i zmieniłem zdanie. To znaczy dalej mam względem „Tego” te same odczucia i dalej uważam, że prawdziwą grozę budzi literatura faktu, tyle że jedna z rozwidlających się ścieżek zaprowadziła mnie do powieści, której istnienia do niedawna świadomości nie miałem i która anulowała moje przemyślenia na temat kresu horroru.

Ta powieść nazywa się „Dom z liści” i napisał ją Mark Z. Danielewski. Bardzo wymowne są jej recenzje na LC, chyba najcelniej i najkrócej ujmuje to Tibora, pisząc: „OSTRZEGAM! POLECAM!”. Danielewski stworzył bowiem coś, co nawet przy pobieżnym kartkowaniu zdaje się mówić wprost: to albo jest arcydzieło, albo totalny bełkot. Chaos typograficzny, najróżniejsze czcionki, przedziwne wizualne zaburzenia na stronach, kilka pięter narracji i ogrom przypisów pozwala nam szybko pojąć, że to rzecz mocno eksperymentalna i nie wiadomo, czy da się to czytać, czy nie bardzo.

Ja należę do tych, którzy twierdzą, że nie tylko da się, ale że to w ogóle bardzo dobra rzecz – a już na pewno znakomity horror. Bo to jest właśnie powieść grozy, historia pewnego domu, który kryje w sobie jakiś inny wymiar – trudno to precyzyjnie określić: w każdym razie w budynku otwierają się przestrzenie urągające wszelkiej naszej fizycznej wiedzy i zdrowemu rozsądkowi. I kryje w tym innym wymiarze jakaś groza, ba, nie że jakaś – wielka groza! Tyle że nie bardzo wiadomo jaka, żaden diabeł czy inny klaun z pudełka nie wyskoczy.

„Dom z liści” pokazuje, że literatura grozy wcale nie sczezła, że wciąż daje wielkie możliwości, że można budzić lęk i niepokój bez używania oślizgłości, hektolitrów krwi, zębatych paszcz i stosów zmasakrowanych ciał.

Literatura nie przestaje ewoluować. Ścieżki wciąż się rozwidlają.

A wy, drodzy Czytelnicy, znacie jakieś doskonałe współczesne horrory, które nie powielają zgranych schematów?