Wśród moich ukochanych filmów znajdują się dzieła reżyserowane zarówno przez mężczyzn i przez kobiety - ilościowo rozkłada się to mniej więcej pół na pół. Może ma coś tu do rzeczy tzw. płeć mózgu odbiorcy (w moim przypadku podobno wskazuje na mózg kobieco-męski), ale sądzę, że większe znaczenie przypisać tu należy warsztatowi reżyserskiemu i wrażliwości twórców filmu. Do tej pory nigdy nie zastanawiałam się nad kwestią kobiet w kinie, uznając (jakże naiwnie), że emancypacja i równouprawnienie od dawna są żywe w środowisku filmowym. Lektura „Białego mazura” pokazała, jak bardzo się myliłam.

Tytuł publikacji jest wieloznaczny. Z jednej strony nawiązuje do filmu Wandy Jakubowskiej z 1978 roku o tym samym tytule – dziele w poetyce socrealistycznej, ale jednocześnie z wątkiem kwestii prawa kobiet, którego autorka uosabiała postać artysty służącemu władzy i jednocześnie okazała się być pierwszą uhonorowaną polską reżyserką, również na arenie międzynarodowej. „Biały mazur” odsyła również do, tak samo nazwanej, wystawy sztuki kobiet z roku 2003, pod kuratelą Andy Rottenberg, która wiele lat wcześniej zapisała się w historii kina polskiego jako scenarzystka filmu „Bluszcz”, skłaniającego do rozważań nad specyfiką filmu kobiecego. Inne skojarzenia z tytułem odsyłają do przejmowania inicjatywy przez kobiety w tańcu (białe tango), tytułu jednego z zapomnianych niestety, choć ważnego i odważnego serialu telewizyjnego („Białe tango” z 1981 roku) czy wreszcie bardzo nośnej w symbole i skojarzenia bieli (niewinność, czystość i porządek, mleko, pustka, białe plamy jako nieobecność lub wymazywanie czegoś, przemilczanie itd.).

Monika Talarczyk-Gubała wykonała benedyktyńską pracę, przeszukując archiwa filmowe, biblioteki oraz roczniki czasopism filmowych i kulturalno-społecznych w czytelniach bibliotecznych w poszukiwaniu dzieł filmowych tworzonych przez kobiety oraz śladów ich recepcji w oczach krytyków i badaczy. Owocem jej pracy i pasji jest powyższy opasły tom oraz – powstający jednocześnie – cykl wykładów, które wygłosiła w Galerii Miejskiej „Arsenał” w Poznaniu. Po zapoznaniu się z książką wypada tylko żałować, że nie dane mi było wysłuchać wykładów, pełnych zapewne pasji, zapewne z przykładami ilustrującymi przedstawiane treści oraz ożywioną dyskusją na koniec.

Autorka wprowadza pojęcie kina kobiet, które doskonale służy analizie twórczej aktywności „kinopisarek” (jak je nazywa) w polskiej kinematografii, pozwala bowiem na szerszy ogląd niż pojęcie kina feministycznego (od którego zresztą wiele z twórczyń się odżegnuje) oraz unika wartościowania i uproszczeń, jakie niesie określenie „kina kobiecego”. Przedstawia drogę twórczą i osobistą reżyserek od momentu wyboru kierunku studiów (uważanego długo za typowo męski; część jego studentek pod wpływem nacisków wykładowców przenosiła się na „bardziej kobiecy” montaż czy kierunek aktorski), przez lata studiów, po staże po zrobieniu dyplomu, pierwsze własne filmy (często dokumentalne lub krótkometrażowe), debiut fabularny do kolejnych dzieł, często wybitnych, z widoczną sygnaturą autorską. Poznajemy sylwetki i dzieła znanych reżyserek, jak Wanda Jakubowska, Ewa Petelska, Barbara Sass, Agnieszka Holland i Magdalena Łazarkiewicz, z ogromną ciekawością odkrywamy mniej znane jak Hanka Włodarczyk czy Ewa Kruk, wreszcie z zaskoczeniem dowiadujemy się o reżyserskim wykształceniu i krótkiej filmowej karierze Agnieszki Osieckiej!

Ogromnym atutem książki jest analiza filmów i drogi zawodowej kobiet tworzących kino dla dzieci i młodzieży – Marii Kaniewskiej, Anny Sokołowskiej, Jadwigi i Doroty Kędzierzawskiej czy wreszcie zaznaczenie wkładu, jaki wniosły do kina polskiego pisarki: Maria Nurowska, Krystyna Kofta i Manuela Gretkowska. Interesujące jest również śledzenie swoistej ewolucji stylu pracy kobiet w filmie: od bardzo męskiej Jakubowskiej – pionierki, przez tworzącą wspólnie z mężem Petelską, po bardzo kobiece w swej wrażliwości i silne indywidualistki Sass, Włodarczyk i Łazarkiewicz czy zyskującą międzynarodową sławę Holland. Lekturze sprzyja mało hermetyczny, swobodny język publikacji, świetne, odkrywcze ilustracje Agnieszki Popek-Banach i Kamila Banacha oraz dołączona do książki karta o przewrotnej treści, doskonale ilustrujące ducha i treść publikacji czy bogata bibliografia, zachęcająca do dalszych studiów tematyki kina kobiet. Drobnym mankamentem są pojawiające się czasem błędy (korekta!) czy opracowanie przypisów (częste odsyłacze do cytowanych wcześniej pozycji, do znalezienia których trzeba przewertować książkę o kilkadziesiąt stron – kilka rozdziałów wstecz, zamiast pełnego opisu bibliograficznego). Oprócz znacznego poszerzenia mojej wiedzy w temacie lektura przyniosła mi refleksję o ogromnym potencjale polskiego kina kobiet (kilka z nich zyskało ogromne uznanie za granicą, ich filmy są oglądane, nagradzane, a one same doczekały się opracowań naukowych) oraz potrzebę dalszych studiów. Dodatkowo, mimo dość dobrej znajomości kina polskiego, zapragnęłam kolejny raz obejrzeć omawiane filmy, stworzone przez kobiety, oraz odszukać i zapoznać się z tymi nieznanymi. Na pewno warto, w końcu X Muza jest kobietą.

Jowita Marzec