Twórczość Hessego, widziana z szerszej perspektywy, okazuje się zaskakująco spójna. Być może początkowo trudno połączyć takie powieści, jak „Wilk stepowy” oraz „Narcyz i Złotousty”, ale, o dziwo, udało się to niektórym krytykom, którzy oskarżali obydwa dzieła o pornografię. W odpowiedzi pisał Hesse do Olgi Diener: „»Wilk stepowy« traktuje wyłącznie o ladacznicach, zaś »Złotousty« dowodzi, że nie poznałem w życiu ani prawdziwej kobiety, ani prawdziwej miłości, a wyłącznie ladacznice i rozkosze zmysłowe”.

„Narcyz i Złotousty” ma cechy biblijnej przypowieści. Bohaterowie powieści Hessego nie są postaciami obdarzonymi własną osobowością. To raczej archetypiczne uosobienia duszy i ciała, rozumu i pożądania, nauki i sztuki. Jeszcze innych antagonizmów doszukiwał się Alfred Döblin, który pisał: „W »Narcyzie i Złotoustym« obie podstawowe formy tworzącego człowieka zyskują postać – myśliciel i marzyciel, zgorzkniały i kwitnący, rozsądny i dziecinny, obydwie pokrewne, choć w nieustającej opozycji, obie osamotnione, obie przez Hessego równouprawnione w swych zaletach i wadach, sprawiedliwie oddane...”.

Powieść Hessego można rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Dużą rolę pisarz przypisuje opiewaniu miłości w jej cielesnej postaci i korzystaniu z uroków ziemskiego żywota. Z drugiej strony mamy tu protest przeciwko kruchości natury oraz okrucieństwu człowieka, a tym samym jego Stwórcy. „Nie chcę z Nim pokoju – mówi bohater „Narcyza i Złotoustego” – Źle stworzył świat, nie potrzebujemy Go chwalić, a Jemu też pewnie mało na tym zależy, czy ja Go sławię, czy nie”.

Podobnie jak w przypadku „Siddarthy”, główny bohater jest dojrzewającym młodzieńcem, wędrującym w poszukiwaniu własnego przeznaczenia. Niełatwa to droga, obfitująca w miłosne wzloty i upadki, pełna rozczarowań i cierpienia. Pisarz próbuje wskazać swoim bohaterom drogę ucieczki od codzienności w cielesnych rozkoszach bądź w sztuce, o której Złotousty powie: „Przyniosła mi przezwyciężenie doczesności. Ujrzałem, że w błazeńskiej zabawie życia ludzkiego i tańca umarłych powstało coś, co zdolne było je przetrwać: dzieła sztuki. Ale i one przeminą przecież kiedyś, spalą się albo zniszczą, albo będą znowu rozbite”.

Zarówno w „Złotoustym”, jak i w „Demianie” pięknie i sugestywnie sportretował Hesse postać matki – siły sprawczej, do której tęskni wszelkie istnienie. W owych archetypicznych zmysłowych postaciach zawarł czystą, niczym nieograniczoną kobiecość. Te dwie piękne, monumentalne pramatki urastają do rangi kapłanek pradawnego, pogańskiego wyznania, przewodzących rzeszom niepokornych i zbuntowanych.

Trudno w tak krótkim tekście wyczerpać możliwości interpretacyjne „Narcyza i Złotoustego”. Jestem jednak przekonana, iż po to właśnie dana jest nam równie znakomita literatura – żeby za każdym odczytaniem odnajdować w niej nowe, odmienne znaczenia oraz by wracać do niej wielokrotnie. I nie tylko dlatego, że są to opowieści o ladacznicach.

Ewa Szymczak