A jak naprawdę zacząć? Proste, od pierwszego zdania.

Wszystko inne nie ma znaczenia, bo już się w naszym umyśle wydarzyło. Historia, którą zamierzamy opowiedzieć, tkwi już gdzieś w naszej podświadomości jako fakt dokonany (kogo przejęła zgroza na widok tego frazeologizmu, ręką do góry). Siadamy więc do pisania niekoniecznie z gotowym pomysłem, ale koniecznie ze świadomością, że mamy coś do opowiedzenia. Nie wymaga to inspiracji. Jeśli coś podkusiło nas do pisania, traktujmy to raczej w kategorii bodźca – dzięki temu potem będzie dużo łatwiej dostrzegać kolejne w otaczającym nas świecie.

Co może być takim bodźcem? Ot, choćby wizyta na stacji benzynowej. Stephen King przed napisaniem – skądinąd średniego – „Buicka 8”, tankował samochód gdzieś w Kalifornii i zobaczył inne auto, którego właściciel najpewniej poszedł uregulować należność. Przemknęło mu przez myśl, że ciekawie byłoby, gdyby facet nigdy nie wrócił. Tyle wystarczyło, żeby pojawiły się kolejne pytania – co wtedy stałoby się z samochodem? I dlaczego kierowca miałby w ogóle go tam zostawiać? Zazwyczaj tyle wystarczy, by potem słowa zaczęły same wylewać się na elektroniczny papier. Zawsze potrzeba do tego jakiegoś impulsu (czy bodźca właśnie), rzadko kiedy bliżej nieokreślonej muzy, która przyniesie nam idee na tacy. Ciąg przyczynowo skutkowy nie zawsze dostrzegamy, przynajmniej nie od razu – zawsze jednak istnieje. Nie znaczy to, że gdy tylko poczujemy bodziec, trzeba siadać do pisania. Możemy to zrobić, gdy myśl w nas okrzepnie.

Wszystko to jednak ma drugorzędne znaczenie. Nawet jeśli wizja nie wykrystalizowała się przy jednej, jasnej jak błyskawica myśli, stanie się to w trakcie pisania. Wróćmy więc do pierwszego zdania. Jest ono niezwykle istotne nie tylko dla każdego, kto będzie czytać naszą powieść, ale także dla nas samych. I szczególnie ten drugi aspekt powinien nas dzisiaj interesować. Udane pierwsze zdanie to dla pisarza jak dobry początek dnia. Dnia, w którym budzimy się z myślą, że dziś naprawdę jesteśmy w stanie zawojować świat. Z takim nastawieniem trudno opaść z sił, choćby pisanie szło nam jak po grudzie.

A jeśli zdanie podziała tak wyłącznie na nas, podczas gdy obiektywnie rzecz biorąc nie będzie się nadawało na początek powieści? Żaden problem, później przesuniemy je gdzieś dalej. Kiedy siadałem do pisania „Kasacji”, zacząłem od słów: Dożywocie z możliwością warunkowego zwolnienia po dwudziestu pięciu latach. Niespecjalnie nadawało się to na otwierające zdanie, ale dało mi wszystko, czego potrzebowałem. Po jakimś czasie poprzedziłem to krótkim wprowadzeniem protagonistki i wyszło całkiem przyzwoicie. W dodatku mogłem szczycić się tym, że jako jedyny wiedziałem, od czego tak naprawdę książka się pierwotnie zaczynała. Teraz już nie mogę.

Clou problemu jest oczywiste – chodzi o to, by w pierwszym zdaniu zmieścić jak najwięcej treści. Jestem przeciwny nadmiernemu cyzelowaniu poszczególnych partii książki, pastwieniu się nad konkretnymi passusami, et cetera. Zdecydowanie lepiej znęcać się nad książką całościowo – w przypadku pierwszego zdania warto jednak drążyć aż do skutku. Zmieniać, przesuwać, zastanawiać się, dopieszczać. Nie powinniśmy podchodzić do tego zdroworozsądkowo, bo nasze pierwsze zdanie to także pierwsze wrażenie, jakie odczuje czytelnik. Nie okładka i nie opis z tyłu okładki – te rzeczy zobaczy w księgarni. Ale pierwsze zdanie zazwyczaj przeczyta dopiero, gdy siądzie w zaciszu domowego ogniska i pozwoli opowiedzieć sobie historię.

#####

Więc jak zacząć?

Kiedyś już pisałem, że najlepiej od „więc”, bo można przy okazji wytłumaczyć komuś, że nic nie stoi na przeszkodzie, by od tego zaczynać zdanie. Ale w przypadku otwierającego paragrafu, można wybrać coś lepszego. Tym bardziej, że możemy podpatrzeć, jak robią to ci, którzy wydali o kilka książek więcej niż my.

Niektórzy powiadają, że w złym tonie jest rozpoczynanie powieści od słowa „było”. I co do zasady chyba wypada się z nimi zgodzić (o ile nie chcemy napisać, że „było ciepłe lato i czasem padało” i dalej podążać tym tropem). Ale od każdej reguły są wyjątki, i tak George Orwell zaczynając „Rok 1984” napisał: Był jasny, zimny dzień kwietniowy i zegary biły trzynastą.

Nawet gdyby mu nie wyszło, wybaczylibyśmy, bo w końcu to Orwell. Ale wyszło mu wprost perfekcyjnie, a zdanie jest bardziej symptomatyczne, niż na pozór wygląda. W wybiciu trzynastej godziny nie chodzi o porę, a o stare porzekadło, które ową trzynastą godzinę traktuje jako zdarzenie, które podaje w wątpliwość wszystko, co dotychczas się wydarzyło (a więc poprzednich dwanaście godzin). Jest w tym coś jeszcze. Orwell nie napisał o „zegarze”, lecz „zegarach”. Chodzi więc o wymiar ogólny, a nie jednostkowy. Nadinterpretacja? Może, ale obrazuje to, jak wiele można zmieścić w pierwszym zdaniu. W każdym kolejnym oczywiście też, ale to właśnie na pierwsze czytelnik zwróci największą uwagę.

Kolejny przykład z „było”. Pokazuje i objaśnia Wojciech Cejrowski, rozpoczynając „Rio Anakondę” od: Było to… Niedawno.

Może trochę dziwić obecność podróżnika w kursie na temat pisania, ale umieszczam go tutaj nie bez powodu. Nie znam dokładnych upodobań literackich WC, ale wydaje mi się, że miał trochę styczności z pozycjami anglosaskimi. Jego storytelling stoi na wysokim poziomie – i pisze tak, jakby do nas mówił, co zasługuje na najwyższą pochwałę. Dodatkowo wyszło mu naprawdę fajne pierwsze zdanie. Krótkie, ale treściwe. I już po nim czujemy, jaki będzie klimat książki.

O ile „było” jesteśmy w stanie przełknąć, o tyle „był sobie” wydaje się już poważnym nadużyciem. W „Baśniach braci Grimm” (tych ocenzurowanych) może jeszcze by przeszło, ale we współczesnej literaturze? Nie ma mowy. A może jednak? Neil Gaiman w „Gwiezdnym pyle" podjął próbę, zobaczcie, jak mu wyszło. Był sobie kiedyś młody człowiek, który chciał spełnić Pragnienie swego Serca.

Całkiem nieźle, prawda? Ostatecznie to rzecz gustu, ale trudno nie dostrzec korelacji z tytułem. Oba te elementy w połączeniu ze sobą dają nam obraz czegoś, co z całą pewnością otrze się o magię. Ale idźmy dalej, bo jest się jeszcze nad czym pogłowić. Spróbujemy przyjrzeć się dziełom z różnych gatunków, by mieć dobry ogląd na sprawę.

Na pierwszy ogień – nasza osobista literacka wyrocznia, mistrzyni słowa i fabularna wirtuozka, EL James. Zobaczmy, od czego zaczyna się epopeja narodowa (tfu, międzynarodowa!), którą autorka stworzyła ku pokrzepieniu serc. Doceńmy każde słowo tego zdania, bo naprawdę warto.

Zaczerpnijcie tchu… Fanfary! I to jest: Patrzę w lustro i krzywię się. Do diaska z tymi włosami, zupełnie się nie chcą układać.

Cóż za kunszt, kłaniajcie się narody świata! Jaka znajomość ludzkiej duszy, jakie wprowadzenie bohaterki-narratorki! Literacki czempionat wszechczasów dla EL James. Zastanawiać może, dlaczego wybrałem dwa zdania, choć miało być jedno. Pomyślelibyście, że to przez nadmiar genialności tkwiący w tej prozie – ale nie. W oryginale brzmi to tak: I scowl with frustration at myself in the mirror. Damn my hair – it just won’t behave (…).

Warto przy tym wspomnieć, że polski tłumacz i redaktor wykonali dobrą robotę, zaoszczędzając nam przynajmniej trochę cierpienia. Gdyby tłumaczyć to tak, jak autorka napisała, wyszłoby „krzywię się z niezadowoleniem”. EL James nie odrobiła lekcji z chwastów narracyjnych – sam wyraz „scowl” w zupełności by wystarczył, nie musiała dodawać „with frustration”. A to dopiero pierwsze zdanie. Strach pomyśleć, co będzie dalej.

A skoro jesteśmy już przy tłumaczeniach, weźmy na tapet ikonę literatury young adult, Johna Greena. W swej głośnej powieści „Gwiazd naszych wina”, powitał nas tymi słowami: Pod koniec zimy siedemnastego roku życia mama stwierdziła, że wpadłam w depresję.

Wydaje się, że to przyzwoite otwarcie, ale do międzynarodowego bestsellera jakoś nie pasuje. Jak to możliwe, skoro chodzi o tak elokwentnego i inteligentnego pisarza, którego książki porównywane są z twórczością J.D. Salingera? Szkopuł tym razem tkwi w założeniu, że polski czytelnik nie poradzi sobie z długim zdaniem tak dobrze, jak amerykański. W oryginale brzmi to następująco:

Late in the winter of my seventeenth year, my mother decided I was depressed, presumably because I rarely left the house, spent a lot of time in bed, read the same book over and over, ate infrequently, and devoted quite a bit of my abundant free time to thinking about death

Znacznie lepiej, prawda? Co do zasady jestem zwolennikiem krótkich zdań, ale w tym przypadku wyszłoby znacznie lepiej, gdyby spróbować utrzymać oryginalną konstrukcję. Przyczyna jest prosta – dawałoby to pojęcie o tym, że ta książka to niekoniecznie kolejne lekkie czytadło dla nastolatków. To samo dotyczy wyrażenia „my mother decided” – ma ono znacznie inny wydźwięk, niż ”mama stwierdziła”, prawda? Jest puszczeniem oka do czytelnika.

Ale dość języka language, przyjrzyjmy się rodzimej prozie. „Chłopi” Władysława Reymonta zaczynają się w ten oto cudowny sposób: – Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!.

Trudno wyobrazić sobie lepsze pierwsze zdanie, więc na tym poprzestanę. Albo spójrzmy jeszcze na tuza fantastyki, który „Sezon burz” zaczyna tak: Żył tylko po to, by zabijać.

Sapkowskiemu udało się w kilku słowach zamknąć ciekawą koncepcję, która nie tylko daje ogląd na to, co spotka nas dalej, ale także przykuwa uwagę od samego początku. Nie pozostawia nam żadnego wyboru. Podobnie zrobił Simon Beckett w swojej słynnej „Chemii śmierci”. Ciało ludzkie zaczyna się rozkładać cztery minuty po śmierci – prztyczek dla wszystkich tych, którzy uważają, że książka nie może rozpoczynać się od odpersonalizowanego ustępu, bo brak wówczas tego pierwiastka relacji międzyludzkiej, jaki musi wystąpić między nami a czytelnikiem. Zresztą to bodaj jedno z najsłynniejszych pierwszych zdań współczesnej literatury popularnej.

Podobnie sugestywnie rozpoczyna się „Droga” Cormaca McCarthy’ego: Obudził się zimną nocą w lesie, wyciągnął rękę i dotknął śpiącego obok dziecka – nie dość, że od pierwszej chwili wiadomo, kto w tej książce się liczy (ojciec i syn), to jeszcze otrzymujemy krótki zarys tego, co się dzieje. A dzieje się coś niedobrego, bo inaczej dlaczego rodzic z dzieckiem miałby spędzać zimną noc w lesie? Dostajemy wszystko na tacy, i to wszystko w jednym krótkim zdaniu.

Podobnie zrobił Stephen King, kiedy rozpoczynał swoje największe dzieło, „Mroczną Wieżę”. W pierwszym tomie powiedział nam, że… Człowiek w czerni uciekał przez pustynię, a rewolwerowiec podążał w ślad za nim – kto czytał „Rolanda”, ten wie, że w tych słowach zawiera się wszystko. Złośliwi twierdzą nawet, że całe to zdanie wystarczyłoby zamiast pierwszego tomu „Mrocznej Wieży”.

Powyższe fragmenty świetnie budują klimat powieści, w dodatku bardziej wrażliwego czytelnika mogą przyprawić o gęsią skórkę. Potrafiła to także robić Agatha Christie, która „Morderstwo w Orient Expressie” zaczęła tak: Piątek, zimowy ranek w Syrii.

Coś jest w takich zdaniach, choć trudno dokładnie określić, skąd bierze się ich magnetyzm. Ale przyciągają, prawda? Nam więc nie pozostaje nic innego, jak siąść przed czystą kartką i przez chwilę się zastanowić. Napisać, poprawić, a potem, gdy poczujemy, że to pierwsze zdanie jest jak dobry początek dnia, pójść na całość.

Powodzenia!