Niestety, ten kunsztowny gmach pada w końcu pod własnym ciężarem, bo Cărtărescu w nieodpowiednim momencie postanawia uwikłać odbiorcę w metaliteracką grę. Zaczyna nie tyle pukać w czwartą ścianę, co od razu wjeżdża w nią buldożerem – a w „Ruletkarzu” wydaje się to całkowicie nieuzasadnione, bo ta niepokojąca opowieść broni się sama, bez tego. Wytrącanie czytelnika z immersji okazuje się być jedną z ulubionych technik Rumuna, ale w większości wypadków kończy się podobnie jak w opowiadaniu otwierającym. Za przykład niech posłuży początek „Słabołebskiego”, w którym pisarz zaczyna od krytyki literackich opisów snu, aby do takiego opisu przejść. Efekt ma być oczywiście ironiczny, ale w tym wypadku Cărtărescu subtelnością typową dla uderzenia młotkiem w twarz, a cały passus sprawia wrażenie marnego asekuranctwa.

Nie oznacza to jednak, że każda wycieczka rumuńskiego autora w stronę zabawiających się z tekstem klasyków kończy się niepowodzeniem. „REM” to właściwie zaprzeczenie tej tendencji: nostalgiczne kawałki z dzieciństwa Nany, które stanowią osnowę tekstu, są całkiem ciekawe, ale całość nabiera odpowiedniej konsystencji dopiero po tym, jak na scenę w pełnej krasie wkraczają wespół w zespół narrator i pisarz (w tym wypadku rozdzieleni). W tym wypadku klasyczny tekst stanowi tylko fundament dla końcowych fragmentów metaliterackich – takie połączenie sprawdza się bardzo dobrze (cóż, może z wyjątkiem tego, iż tekst wydaje się nieco zbyt długi, bo relacja Nany potrafi znużyć).

Co kryje się w „Nostalgii” oprócz lepszych i gorszych przypominajek o tym, że autor jest obecny w wykreowanym przez siebie świecie? Po pierwsze: kilka naprawdę popisowych fragmentów, w których Cărtărescu wyczynia cuda ze swoim piórem. Przykłady? Choćby ustęp poświęcony dziecięcym teoriom na temat rzeczywistości w „Słabołebskim” - jedynym pisarzem, który tak prostymi środkami potrafił zasiać zwątpienie w absolutnie fundamentalne prawdy, jaki przychodzi mi na myśl, jest Philip K. Dick. Majstersztykiem jest także otwierający „Bliźnięta” opis golenia głównego bohatera – tak sugestywnego fragmentu poświęconego całkowicie prozaicznej czynności próżno szukać nawet u najwybitniejszych podglądaczy ludzkiej rutyny. Zresztą całe „Bliźnięta” to perełka – Cărtărescu rozszarpał klasyczny bildungsroman, a swoim ostrzem uczynił głęboki niepokój związany z ludzką seksualnością i tożsamością płciową (problem, który ostatnio zaczyna coraz częściej pojawiać się w rodzimej literaturze, o czym świadczą choćby „Niepełnia” oraz „Kura i zaklinacz deszczu” - a przecież powstały całe dziesięciolecia po „Nostalgii”). Spoczywając wygodnie na jego gruzach stworzył kolejny głęboko niepokojący tekst.

No i w końcu „Architekt”, zamknięcie tomu. Opowiadanie tak niesamowite, że z całą pewnością nie wyparłby się go żaden z twórców latynoskiego realizmu magicznego, a przy tym – co wcale nie jest dla Cărtărescu takie typowe, vide „REM” czy „Słabołebski” - wciągającego z nieskończoną siłą. Brnie się w tę bagnistą nierzeczywistość bez wytchnienia, mimo iż oferuje ona tylko niepokój. Można by tę refleksję odnieść do całej „Nostalgii”. To zbiór bardzo mroczny, wprawiający w rozedrganie, hipnotyzujący. Niepozbawiony wad, bo metaliterackie kiksy i dłużyzny zdarzają się rumuńskiemu pisarzowi regularnie, lecz jedyny w swoim rodzaju.

Bartosz Szczyżański