Od wydarzeń opisanych w „Tam ci będzie lepiej” mija kilka lat. Komisarz Fischer wiedzie w miarę spokojne życie, zarówno zawodowe, jak i prywatne. Poznań, mimo panującego od początku lat trzydziestych kryzysu w Europie, rozwija się, na chwałę jego mieszkańców. Na kontynencie nie jest jednak zbyt spokojnie. Z Niemiec docierają niepokojące sygnały związane z działalnością polityczną Adolfa Hitlera. Jego partia NSDAP ma szansę wygrać kolejne wybory, mając na sztandarach hasła „Wielkich Niemiec”, które po wojnie zostały upokorzone traktatami pokojowymi. Tymczasem Schneidemühl (dzisiejsza Piła) żyje dwoma wydarzeniami: wizytą Hitlera i morderstwami działaczy partii komunistycznej. Czy zabójstwa mają coś wspólnego z rosnącą w siłę partią NSDAP, czy może trop wiedzie do pewnych wydarzeń sprzed lat?

Śledztwo w Pile nadzoruje Hauptmann Carl Aschmutat, przyjaciel komisarza Fischera. Antoni wkrótce odwiedza Piłę, mając do wykonania delikatną misję, od której zależą losy polskiej polityki zagranicznej. Tymczasem lokalni działacze partii komunistycznej planują działanie, które ma szansę zmienić układ sił politycznych w Europie.

„Tylko umarli wiedzą” to kryminał retro, w którym autor wykorzystał wydarzenie historyczne, czyli wizytę Hitlera w Pile w 1932 roku, łącząc je z fikcją literacką. Wokół tego doniosłego dla miasta wydarzenia, obudował fabułę powieści, wplatając wątek kryminalny. Podobnie jak w pierwszym tomie cyklu, stanowi on punkt wyjścia do opowiedzenia historii, w której istotną rolę odgrywa motyw obyczajowy. Morderstwa dokonane na komunistach to dopiero początek intrygi, która rozwija się w trudnym do odgadnięcia kierunku. Czytelnik ma świadomość, że w jakimś stopniu muszą być związane z wizytą Hitlera, choć pod koniec śledztwa pojawi się jednak element zaskoczenia.

Nowa powieść Ryszarda Ćwirleja ponownie skupia się na wątkach obyczajowych i politycznych. Wizyta Antoniego Fischera w Pile pozwala autorowi przedstawić nastroje panujące w Europie w okresie międzywojennym. Antysemityzm i sprawnie podsycane przez hitlerowską propagandę bojowe nastroje Niemców, trafiają na podatny grunt. Wygrana Hitlera jest w zasięgu ręki i tylko czekać, aż zacznie on swoje rządy. Trudno przy tej okazji nie odnieść się do aktualnych nastrojów w Europie, analogia jest przecież bardzo czytelna. A jak wiadomo, „historia kołem się toczy”...

Pierwsza powieść cyklu z komisarzem Fischerem średnio przypadła mi do gustu. Napisałem jednak, że dostrzegam w tym projekcie literackim spory potencjał, dlatego sięgnę po kolejny tom. I tutaj miłe zaskoczenie. Albo przyzwyczaiłem się już do stylu pisania Ćwirleja, albo „Tylko umarli wiedzą” są sprawniej napisani, bo powieść przeczytałem w kilka godzin i z dużym zainteresowaniem. Nadal trudno nie zauważyć, że wątek kryminalny nie jest zbyt rozbudowany, choć śledztwo ciągnie się przez całą powieść. Autor odchodzi od głównej osi fabuły, opisując codzienność Poznania i Piły, pozwala bohaterom wracać myślami do przeszłości. Snuje swoją opowieść, przywołując na kartach powieści świat, jaki czytelnik zna jedynie z lekcji historii, czy przedwojennych filmów. Wplata smaczki obyczajowe i odwołuje się do prawdziwych wydarzeń, sprawnie osadzając w nich swoich bohaterów. A tych w powieści jest sporo i łatwo pogubić się w niemieckich nazwiskach. Wracają postaci znane z pierwszego tomu, pojawiają się nowe. Dla odmiany w tekście jest znacznie mniej gwary poznańskiej, dzięki czemu powieść łatwiej się czyta.

W „Tylko umarli wiedzą” autor usunął w cień komisarza Fischera, ale za to wprowadził kilku nowych bohaterów, z których przynajmniej jednemu wróżę dłuższą literacką karierę. I choć czytelnik może pogubić się w gąszczu postaci drugoplanowych, to z pewnością doceni rubaszny humor powieści. Wprowadzenie wątku historycznego uatrakcyjniło fabułę, pozwalając Ćwirlejowi na pokazanie, jak łatwo manipulować nastrojami społecznymi i wykorzystać je w bieżącej działalności politycznej.

Po lekturze pierwszego tomu miałem pewne wątpliwości, ale druga część cyklu bardziej przypadła mi do gustu. Zakładając, że Ryszard Ćwirlej utrzyma obrany kierunek dla swojej serii kryminałów retro, na kolejny tom czekam ze spokojem i z dużym zainteresowaniem. 

Tomasz Radochoński