Kiedy zobaczyłem zapowiedź najnowszej książki Piotra Lipińskiego pod tytułem „Wasilewska. Czarno-biała”, wiedziałem, że muszę ją przeczytać. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Czarne. Autor jest znanym reporterem, wcześniej napisał książki poświęcone Cyrankiewiczowi, Bierutowi i Gomułce. Tym razem postanowił przybliżyć nam życiorys Wandy Wasilewskiej. To bez wątpienia intrygująca postać. Przed wojną wcale nie była komunistką. Tymczasem podczas II wojny światowej należała do najbardziej liczących się polskich komunistów. Była ważniejsza od Bieruta, Gomułki czy Bermana. Wielokrotnie osobiście rozmawiała ze Stalinem. Jej podpis w Związku Radzieckim znaczył naprawdę bardzo wiele.

Recenzowana książka liczy sobie trzysta stron i jest reporterskim spojrzeniem na życie Wandy Wasilewskiej. Autor nie jest zawodowym historykiem, a jego publikacja nie jest naukową biografią. W pracy zastosowany został klasyczny chronologiczny układ. Autor wychodzi od dzieciństwa Wandy, której ojcem był Leon Wasilewski – bliski współpracownik Piłsudskiego. Dziewczyna została wychowana w tradycji patriotycznej. Jej ojciec wiernie służył II RP – pełnił nawet funkcję ministra spraw zagranicznych. Jak to się stało, że pochodząc z takiego domu, Wasilewska skończyła jako komunistka? Wbrew pozorom nie było to aż tak niezwykłe – podobne wychowanie odebrał Wojciech Jaruzelski, a sam Stalin był w prawosławnym seminarium duchownym. Od najmłodszych lat Wanda skłaniała się ku przedmiotom humanistycznym. Jej przekleństwem była matematyka. Zdecydowanie wolała pisać wiersze i posługiwać się piórem.

Wasilewska jako pisarka – to jedno z jej najważniejszych obliczy. Czy jej powieści były dobre? Opinie krytyków były krańcowo różne. Jednak książki Wasilewskiej miały spodobać się Józefowi Stalinowi. W Związku Radzieckim drukowano jej tytuły w setkach tysięcy egzemplarzy. To bez wątpienia musiało jej schlebiać.

Drugie ważne oblicze Wandy Wasilewskiej to jej zaangażowanie w ruch socjalistyczny. Przed wybuchem wojny – jak się wydaje – nie stała się komunistką, chociaż wielu ją o to podejrzewało. Jednak coraz bardziej się radykalizowała. Krytykowała II RP, wskazując na bolączki tego państwa. Ze swoim ojcem nie rozmawiała o polityce – ich poglądy były krańcowo różne.

Ważnym momentem w jej życiu był wybuch II wojny światowej. To właśnie wtedy deklaruje się jako komunistka. Splot okoliczności sprawia, że zostaje najważniejszą polską komunistką. Stalin często z nią rozmawia i wysłuchuje jej rad. Jednocześnie Wasilewska staje się ostatnią deską ratunku dla Polaków w Związku Sowieckim. Wielu z nich pomaga. W tym czasie czuje się już jednak w pełni „człowiekiem radzieckim”. Przyjmuje obywatelstwo ZSRR i po wojnie nie wraca do Polski. To być może największa zagadka w jej życiorysie. Dlaczego nie wchodzi w skład władz komunistycznej Polski? Czy przeszkodą jest fakt, że zbyt jednoznacznie kojarzona jest ze Stalinem? Czy przeszkodą była jej płeć? Być może nigdy nie poznamy odpowiedzi na to pytanie.

W swoim reportażu Piotr Lipiński zaskoczył mnie tym, że dużą jego część poświęcił przedwojennym losom Wasilewskiej. Dużo pisze także o niej jako kobiecie i jej poglądach na feminizm. Cały reportaż czyta się dość dobrze i szybko, jednak nie przynosi on wielu nowych informacji. Żadna z licznych kontrowersji w jej życiorysie nie zostaje jednoznacznie wyjaśniona. Autor także zdecydowanie zbyt lekko ocenia jej zaangażowanie w komunizm. To nigdy nie był patriotyzm czy bohaterstwo. To zawsze była zdrada interesów polskiego państwa, którego przecież komuniści wcale nie darzyli przesadną sympatią. Należy o tym pamiętać.

„Wasilewska. Czarno-biała” to zgrabnie napisany reportaż o Wandzie Wasilewskiej. Polecam wszystkim zainteresowanym historią polskiego komunizmu.

Wojciech Sobański