Unia polsko-litewska z 1385 roku na dobre zmieniła kierunek polskiej polityki zagranicznej. Polscy możnowładcy zwrócili swe oczy na wschód. Związek z Litwą sprawił, że Korona swoje polityczne interesy widziała właśnie na wschodzie. Wzrost potęgi Moskwy musiał doprowadzić do krwawych wojen o dominację w regionie. Nigdy już nie przestaliśmy rywalizować z Rosją.

Jak wyglądała historia tej rywalizacji? Przede wszystkim – czy musiało do niej dojść? Czy zamiast wojny możliwy był sojusz Warszawy z Moskwą? Czy pomiędzy potężną Rzeczpospolitą Obojga Narodów a Imperium Moskiewskim było miejsce na Ukrainę? Kim byli Kozacy? Na te i wiele innych pytań przynosi odpowiedź lektura książki Jerzego Besali pod tytułem „Krwawiące sąsiedztwo. Polacy, Moskale i Kozacy”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Bellona. Autor jest znanym popularyzatorem historii, napisał już wiele książek i artykułów.

Recenzowana publikacja składa się z czterech głównych części. Niezwykle trafny jest tytuł pierwszego rozdziału, który brzmi: „Czyja to ziemia?”. Pytanie to – jak widać – jest aktualne do dziś. Jak narodziła się Ruś? Dlaczego plemiona słowiańskie skupione wokół Nowogrodu chciały, aby rządzili nimi wikingowie? Spory o genezę Rusi były ciągle żywe. Wypowiadał się w tej sprawie nawet Adolf Hitler i naziści. Nie ma wątpliwości, że gdy Ruś Kijowska była potężnym państwem, Moskwa była zupełnie pozbawiona znaczenia. Nikt wtedy nie mógł przypuszczać, że to właśnie książęta moskiewscy rozpoczną zbieranie ziem ruskich i zbudują potężne imperium.

Oczywiście najważniejszą kwestią, jaka różniła Polskę od Rusi, była religia. Jednak uważajmy, aby nie popaść w ahistoryzm. Gdy Mieszko przyjął obrządek zachodni, a Jarosław wschodni, Kościół nie był jeszcze podzielony. Istniał jako jedna całość. Mimo to już wtedy zarysowały się różnice, które w przyszłości stawały się przyczynami wojen i krwawych rozruchów. Wraz z podziałem chrześcijaństwa dokonał się niejako podział Europy. Polska, a także Litwa znalazły się w kręgu kultury zachodniej. Ruś i potem Moskwa to kultura wschodnia. Nie chodzi tylko o obrzędy religijne, język, ale również system polityczny, stosunek do władcy i całą organizację społeczeństwa.

Owszem, w historii były podejmowane próby zasypywania podziałów. Do najsłynniejszych należała bez wątpienia unia brzeska. Niestety szybko okazało się, że dodatkowo skomplikowała ona sytuację. Zamiast dwóch wyznań pojawiły się bowiem trzy. Prawosławie nigdy nie uznało unii, uważając jej zwolenników za najgorszych zdrajców.

Jerzy Besala pokazuje, jak skomplikowane były dzieje sąsiedztwa Polaków, Moskali i Kozaków. Widać to doskonale na przykładzie religii. Wydarzeniem, które unaoczniło znaczenie sporów i ich wagę, było powstanie Chmielnickiego. Początkowo był to zwykły bunt przeciw możnowładcom. Z czasem jednak Kozacy zaczęli przedstawiać się jako obrońcy prawosławia i walczący o niezależność polityczną. Ich walka w szczególności wymierzona była w Polaków oraz Żydów, których szczerze nienawidzili. Sam Chmielnicki wykazał się jednak wielką naiwnością, myśląc, że znajdzie protektora w Moskwie. Car zainteresowany był podporządkowaniem sobie Kozaków, nie zaś żadną autonomią dla nich. Jakkolwiek byśmy patrzyli na historię, jedno wydaje się bezsprzeczne – w tamtym czasie nie było miejsca dla „niepodległej Ukrainy”.

„Krwawiące sąsiedztwo. Polacy, Moskale i Kozacy” to książka pokazująca skomplikowane relacje między tymi trzema nacjami. Każda z nich miała swoje ambicje i swój osobny program polityczny. Los sprawił, że walczyły o te same ziemie, posługując się ogniem i mieczem. Lektura książki przynosi aż nadto przykładów niespotykanych okrucieństw, stosowanych przez wszystkie strony.

Niestety – według mnie – książka jest napisana nieco zbyt chaotycznie. Autor często wraca do tych samych wątków, co niepotrzebnie zaburza rytm narracji. Styl również mógłby być nieco bardziej przystępny dla czytelnika.

Czy historia mogła potoczyć się inaczej? Czy Polska, Moskwa i Kozacy byli skazani na wyniszczający konflikt? Jak autor postrzega powstanie Chmielnickiego i polską politykę wobec Kozaków? Sięgnijcie po książkę i przekonajcie się sami.

Wojciech Sobański