Marcin Owsiński

Obóz niemiecki w Sztutowie na Pomorzu. Stutthof. Najpierw zwany obozem specjalnym, obozem pracy, później (od 1942 roku) obozem koncentracyjnym, co już nie pozostawiało żadnych złudzeń co do jego przeznaczenia. Miejsce pobytu, często ostatnie, 110 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. To tylko jeden z podobnych obozów, i aż jedno ze wspomnień, które jego ofiarom nie pozwala na spokojny sen. Zarazem też przerażająca konkluzja, że to przecież ludzie zbudowali go, skazali na pobyt w nim i pobyt ten uczynili strasznym dla swoich bliźnich. O tym nie wolno nam zapomnieć, o co zatroszczył się Marcin Owsiński, postanawiając uporządkować, przeanalizować i zrobić użytek z rozproszonego do tej pory olbrzymiego materiału w postaci dokumentów, zdjęć i wspomnień. Przy tym pojawiło się, jak to zwykle bywa, wiele pytań. Jak to się stało, że zwykli, spokojni mieszkańcy Pomorza, sąsiedzi i znajomi, mogli zmienić się nagle w dzikie bestie, łaknące cudzej krwi i poniżenia? Czy to wojna budzi w człowieku najgorsze instynkty, czy gdyby nie ona, nie odkryłby on ich w sobie być może nigdy? Jak wyglądała obozowa codzienność widzimy we wspomnieniach. Czy te spisane po 20 latach są równie wiarygodne, jak tuż po wyzwoleniu? Poznajemy sylwetki polskich funkcyjnych – kapo, niemieckich nadzorczyń – kobiet! oraz jednego z esesmanów. Czytamy relacje z ich przedwojennego życia i z obozowego terroru. Nie koniec na tym. Później nastąpiły stopniowe aresztowania, uwięzienie, proces i na końcu publiczne wykonanie wyroku przez powieszenie, z czego drastyczne fotografie umieszczono na końcu książki. Narracja została pogrupowana tematycznie, każdą kwestię najpierw omówiono całościowo, by później przyjrzeć się jej bliżej poprzez analizę materiałów źródłowych. Otrzymujemy zatem bardzo obszerną i rzetelną monografię, ujmującą całą rzecz od strony prawdy historycznej, subiektywnej pamięci i pogłębionej analizy socjologiczno-psychologicznej, tak ważnej dla zrozumienia przez nas mechanizmów i konsekwencji określonych działań oraz naświetlenia pułapek, jakie zastawia na ludzi los, determinując ich wybory i wydobywając z nich cechy, o które nikt ich nawet nie podejrzewał. „W tej narracji nie ma niestety żadnych aspektów pozytywnych, a banalność zła potrafi przerazić.” Świadectwa okrucieństw niemieckich nadzorczyń czyta się z trudem, ale z prawdziwym przerażeniem i niedowierzaniem patrzymy na zachowanie funkcyjnych Polaków, również przecież więźniów. „Szopiński codziennie, począwszy od rana, urządzał sobie zabawy i treningi nad bezbronnymi ludźmi. Chodził z tym samym bykowcem od jednego do drugiego i bił bez litości. Wachmani, którzy mu towarzyszyli, uśmiechali się do niego, widocznie tacy ludzie jak Szopiński byli im potrzebni.” No pewnie, że byli, i bardzo chętnie się nimi wysługiwano. Czy to nadgorliwość, chęć wykazania się, strach, czy może pewne skrzywienie osobowości, które wcześniej obecne tylko w życiu rodzinnym, teraz znalazło wreszcie podatny grunt, by w całej okazałości się ujawnić? Każdy z kilku przypadków jest analizowany oddzielnie i konfrontowany z wiedzą o dotychczasowym życiu człowieka, a także z jego wizerunkiem, jaki pozostał w pamięci więźniów. Jedni kierowali się pragmatyzmem, chcąc uzyskać jak najlepszą pozycję i określone korzyści, inni po prostu spuścili ze smyczy demony, dotychczas skrzętnie poskramiane, jeszcze kolejni nie wytrzymali presji psychicznej… To niezwykle ciekawy fragment książki, który każe poważnie zastanowić się nad kondycją człowieka, jego zachowaniem w sytuacjach ekstremalnych, w poczuciu pełnej bezkarności. Jeszcze jedno niepokoi – niektórzy z nich byli bardzo młodymi, dwudziestokilkuletnimi ludźmi. Znamienne są słowa jednego z więźniów: „Gdy bił mnie SS-man Wachman, bolało mniej, bo tylko skóra, ale gdy bił Polak, taki sam niewolnik, to bolało i serce, boć to przecie swój.” Jak więc zachowali się ci oprawcy stając twarzą w twarz ze swoimi byłymi ofiarami? To musi ciekawić, a jednocześnie zdumiewa. Zero poczucia winy, wyrzutów sumienia, kamienne twarze, ucieczka od wspomnień, które chcieliby strzepnąć niczym pył z rękawa. Było, minęło, pozostaje zapomnieć i iść dalej. Proces stutthofski możemy śledzić dzień po dniu. W jego trakcie osądzono i skazano pomniejszych Niemców i Polaków znęcających się brutalnie nad więźniami obozu. Ich przełożeni, ci z samej góry, pomysłodawcy i organizatorzy zbrodniczego procederu, zasiedli na długiej ławie oskarżonych w Norymberdze. Wielu nie udało się schwytać, uciekli i zatarli za sobą ślady. Za niektórymi z nich podążała legenda, że żyją gdzieś w Ameryce Południowej czy Afryce pod zmienionymi nazwiskami. Szukano ich jeszcze lata, czasami, jak Eichmanna, znajdowano. Zadbano też, by pamięć o zbrodniach II wojny światowej nie zatarła się, stworzono Żydowskie Centrum Dokumentacji w Wiedniu. A jednak fakt, że ludzie mogą mieć w sobie takie pokłady okrucieństwa, później zaś tak niewiele potrzeba, by zapomnieli, odhaczyli przeszłość grubą linią i mienili się dobrymi ludźmi i obywatelami – to pozostanie zapewne nie dającą się do końca przeniknąć tajemnicą ludzkiej osobowości. Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/