Komisarz Jakub Mortka odsiaduje swoje na zesłaniu albo uczestniczy w programie „Most”, mającym na celu wymianę doświadczeń u funkcjonariuszy policji – jedna z dwóch odpowiedzi będzie prawidłowa w zależności od kryteriów, jakie przyjmiemy, analizując sprawę. Ważniejszy jednak od kryteriów jest efekt: całkowita zmiana scenerii. Krotowice położone gdzieś na Śląsku to miasteczko rządzące się prawami właściwymi dla małych społeczności. Większość mieszkańców zna się nawzajem, co dla śledztwa może oznaczać zarówno ułatwienie, jak i komplikację, ponadto istnieje kwestia osiedlających się w Krotowicach Romów. Konflikt etniczny zaprezentowany okiem Chmielarza zupełnie satysfakcjonuje – mocno zarysowany i unikający stronniczości akcentuje przede wszystkim obustronne uprzedzenia i pogardę, ale też homogeniczną kulturę cygańską. Początek książki to zresztą bezpośrednio podany wykład na temat romanipenu, w tym: zwyczajach porywania dziewczyn, które osiągnęły trzynasty rok życia, niechęci do gadziów i strukturze władzy w romskiej rodzinie.

Umiejscowienie akcji na peryferiach wiąże się również z innymi istotnymi aspektami. Przede wszystkim – krajobraz. Chmielarz spożytkował potencjał tkwiący w scenerii połaci lasów i opuszczonych kopalń, co zaowocowało surową atmosferą, dodatkowo podlaną iście makabryczną zbrodnią. W związku z figurą miasteczka górniczego pojawiły się też smaczki takie jak mitologizacja PRL, jako czasu, gdy Krotowice mlekiem i miodem płynęły, wydobywając uran dla Rosjan. Z kolei motyw gwałtu w małej miejscowości to znany casus: ofiara nie chce składać zeznań lub szybko je wycofuje; nie pragnie ani pomocy, ani domagać się sprawiedliwości. Czy te i podobne charakterystyki wystarczają, by nazwać autora dobrym obserwatorem? Być może, ale należałoby przy tym dodać, że opisując cały szpaler schematów społecznych Chmielarz sam nie uniknął poddawania się ich wpływom; że zasypał się nimi, nie dając nadziei na żadne schematu przełamanie. 

Konstrukcją reprodukujących normatywne modele jest już sama specyfika komisariatu, w którym funkcjonariuszka wykonuje swoją pracę, dostarczając kawę mężczyznom, policjanci zaś wykazują niepokój w obliczu męskiej nieheteronormatywności. Z podobnymi opisami należy się liczyć, spór ze statystyką wydaje się bowiem strategią wątpliwą, by nie powiedzieć – zupełnie karkołomną. Oprócz jednak mnogości uzasadnionych, „Farma lalek” zawiera sytuacje oparte na schemacie, a de facto naciągane. Tak oto nowa sąsiadka Mortki, całkiem ponętna i zaradna, ale również zapracowana, bo wykonująca podwójną pracę, zarobkową oraz w domu, z dwójką dzieci, jakimś sposobem zaczęła mu prać, prasować i gotować. (Przez sprzątanie do serca?). On sam niespecjalnie to potrafi. Żałuję, że tak udana powieść kryminalna, niezwykle sprawnie operująca napięciem, zmieniająca wciąż tropy i reguły gry – a też dobrze radząca sobie z formułowaniem motywów zbrodni – potknęła się na zbytniej wierze w siłę oczywistości.

Sylwia Kluczewska