„Zdumiewająca musi być konstatacja, że dynastia, która w pewnym momencie dzierżyła w swoich rękach ogromną część Europy i mogła myśleć o rzuceniu zwycięskiego wyzwania cesarstwu, miała problemy, aby zadbać o następstwo tronu, aż owa nieumiejętność stała się przyczyną jej przedwczesnego końca”.

Polska rządzona przez litewską dynastię Jagiellonów była bez wątpienia jednym z najpotężniejszych państw ówczesnej Europy. Mam tutaj na myśli nie tylko powierzchnię państwa, ale także jego kulturę, sztukę. Nie bez powodu wiek XVI do dzisiaj nazywamy „złotym”. Jesteśmy dumni z Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego. Podziwiamy wspaniały zamek na Wawelu i słuchamy dzwonu Zygmunta – wszak wszystko to jest spuścizną Jagiellonów właśnie.

Ponieważ bardzo interesuję się historią i lubię czytać książki historyczne, zdecydowałem się sięgnąć po najnowszą publikację Sławomira Leśniewskiego pod tytułem „Jagiellonowie. Złoto i rdza”. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Literackiego. Autor jest znanym popularyzatorem historii, choć z wykształcenia nie jest historykiem. Czytelnikom dał się już poznać za sprawą wielu opracowań dotykających różnych zagadnień z historii Polski.

Jednak już na wstępie zdradzę, że lektura najnowszej książki Leśniewskiego bardzo często wywoływała u mnie zwyczajną irytację. Uważam ją za zbyt uproszczoną, pisaną pod z góry przyjętą tezę. Już pierwsze zdanie wydawcy wzbudziło moje poważne obawy. Czytamy bowiem, że autor „zrzuca z piedestału historii blisko dwieście lat rządów rodu Jagiellonów w Polsce i na Litwie”. Zżymam się na to zdanie, ilekroć je czytam. Dobra książka historyczna nie powinna bowiem stawiać sobie za cel zrzucanie lub wynoszenie kogoś na piedestał. Dobra książka i rzetelny autor mają przedstawić historię taką, jaką była, i czytelnikowi zostawić osąd. Tymczasem Sławomir Leśniewski postąpił zgoła odwrotnie. Autor nie ukrywa, że Jagiellonów zwyczajnie nie lubi. Co gorsza, pogląd ten narzuca czytelnikom, co wywołuje mój gwałtowny protest. Autor książki historycznej nie może stawiać się w roli sędziego. Tymczasem Leśniewski pod niebiosa wynosi Piastów, Jagiellonów zaś niezwykle mocno krytykuje. Często są to sądy niesprawiedliwe i wręcz obraźliwe.

Konwencja książki była dla mnie zaskoczeniem. To po prostu krótkie opisy poszczególnych królów z dynastii Jagiellonów w porządku chronologicznym. Mało to oryginalne i odkrywcze. Leśniewski przy tym tak często cytuje innych historyków i ich opracowania, że zastanawiałem się, czy wnosi cokolwiek nowego do naszej wiedzy o Jagiellonach. Wydaje się, że nie. Autor upodobał sobie Jasienicę, którego cytuje zdecydowanie zbyt często. Nie oceniam tutaj tego eseisty, jednak chciałem przeczytać książkę Sławomira Leśniewskiego, a nie jedynie kompilację cytatów wcześniejszych historyków. Mam wrażenie, że pisarz zbytnio się nie napracował przy tej publikacji. Jeśli dodamy do tego wizerunki kolejnych Jagiellonów pędzla Jana Matejki, to wrażenie sztampowości tylko się pogłębia.

Cieplejsze słowa autor znajduje tylko dla Władysława Jagiełły. Pozostałych Jagiellonów, zwłaszcza obu Zygmuntów, oskarża o wszystkie nieszczęścia, jakie później spadły na Polskę. Niestety jest to zwykły ahistoryzm. Oczywiście poprzez analogię możemy oskarżyć Konrada Mazowieckiego o rozbiór Polski (przez sprowadzenie Krzyżaków). Kazimierza Wielkiego sam Leśniewski powinien oskarżyć o to, że nie troszcząc się o legalnego męskiego potomka, utorował drogę do tronu Jagiellonom. Tymczasem ostatni Piast miał dzieci, tyle że z nieprawego łoża, jego „wina” więc jest bezsporna.

Będę się upierał, że to książka źle napisana. Dlaczego źle? Właśnie z powodów, które wymieniłem. Autor, krytykując szkolne podręczniki za uproszczenia, sam dopuszcza się takich uproszczeń i feruje wyroki. Źle to świadczy o jego warsztacie. Czytałem już kilka jego książek, jednak ta wydaje się najsłabsza. Jagiellonowie nie byli ludźmi bez skazy, to oczywiste. Stworzyli jednak potężne państwo, będące ówczesnym europejskim mocarstwem. To przecież Jagiellonowie zlikwidowali zakon krzyżacki, ten sam, który do Polski sprowadzili „genialni” Piastowie. Chcę być dobrze zrozumiany. Historia zawsze jest skomplikowana i wymaga niuansowania. Nie można też oceniać danych wydarzeń przez pryzmat tego, co stało się kilkaset lat później. Gdybyśmy tak patrzyli na Łokietka i jego syna, to obaj powinni doczekać się bardzo surowych ocen. Tymczasem wynosimy ich jako budowniczych Królestwa Polskiego. Także Jagiellonowie mieli olbrzymi wkład w rozwój tego Królestwa i budowanie jego potęgi. Było bowiem państwo polsko-litewskie potęgą, nawet po śmierci Zygmunta Augusta. Trudno temu zaprzeczać. To, co stało się potem, to już inna historia.

„Jagiellonowie. Złoto i rdza” to publikacja, z której raczej nie dowidziałem się niczego nowego. Razi natomiast fakt, że autor nie ukrywa swojego negatywnego stosunku do Jagiellonów i zmusza czytelnika, by przyjął jego punkt widzenia. To książka zbyt uproszczona, zbyt schematyczna i przewidywalna. Niestety jedna z najsłabszych pozycji Leśniewskiego.

Wojciech Sobański