Kiedy wreszcie zorientowałam się, o co naprawdę chodziło z moim ojcem, babcią Franciszką i ciocią Rózią, wiedziałam już, że na opowiedzenie ich historii i tak nigdy nie będzie dobrego czasu”.

Każda rodzina – co zrozumiałe – ma jakąś historię. Bardziej lub mniej bogatą, bardziej lub mniej chwalebną, ale bez wątpienia swoją własną. Jednak zagmatwana historia Polski sprawiła, że niektórzy o przeszłości swojej rodziny wiedzą zaskakująco mało. Owszem, był jakiś dziadek, może pradziadek. Ale gdzie żył? Czym się zajmował? Co wycierpiał on i jego najbliżsi? Okazuje się, że niektóre traumy są tak silne, że ludzie nie chcą o nich opowiadać. Czasem coś wspomną mimochodem, lecz wtedy przeważnie nie ma ich kto słuchać.

Trzeba wtedy niezwykłej siły woli i determinacji, aby dowiedzieć się o swoich przodkach czegoś więcej. Taką właśnie determinacją wykazała się Katarzyna Surmiak–Domańska. Efektem tego jest jej znakomita książka pod tytułem „Czystka”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Czarne. Autorka jest reporterką, za swoje wcześniejsze teksty była nominowana do wielu literackich nagród.

„Czystka” to efekt niezwykłego śledztwa genealogicznego, jakie przeprowadziła autorka. Punktem wyjścia była chęć poznania historii jej babci Franciszki. Jak to się dzieje – zastanawia się Surmiak–Domańska – że niektórzy ludzie prawie nic nie wiedzą o swoich dziadkach? Jak to możliwe, że wydarzenia tak nieodległe giną w mroku historii?

Zrozumiemy to o wiele pełniej, gdy znamy historię Polski. Otóż rodzina autorki pochodziła z Kresów. Mieszkała w jednej z małych wiosek, wśród ukraińskich sąsiadów. W XX wieku tereny te okazały się prawdziwym piekłem dla Polaków. Krótkim okresem spokoju był jedynie czas pomiędzy dwiema wojnami. To tedy ludzie żyli spokojnie i w miarę w poprawnych warunkach. To stąd wziął się mit o polskich Kresach, kraju mlekiem i miodem płynącym. Raj skończył się bardzo szybko, a precyzyjnie mówiąc 17 września 1939 roku, gdy na terytorium II RP wkroczyła Armia Czerwona. Polacy nagle stali się wrogami, elementem niepewnym. Jednak nawet to nie było najgorsze. Najgorsze miało dopiero nadejść i nadeszło w 1943 roku. Dziś nazywamy tamte wydarzenia rzezią wołyńską. UPA przy czynnym udziale całej ukraińskiej społeczności w okrutny sposób wymordowała kilkadziesiąt tysięcy Polaków. Wśród ofiar rzezi była także rodzina autorki. Los sprawił, że ocalała jej babcia i ojciec wraz z młodszym rodzeństwem.

Jednak – jak przyznaje autorka – o tamtych wydarzeniach w ich domu się nie mówiło. Po wojnie babcia Franciszka wraz z dziećmi zamieszkała w Polsce – nowej Polsce w jej nowych granicach. Świat, w którym żyła przestał istnieć – dosłownie. Zniknęły polskie wsie Wołyniu, zniknęły polskie kościoły, sady zarosły chwastami. Ocaleli Polacy zamieszkali w Polsce Ludowej. Jednak nowa Polska kazała milczeć o zbrodniach, których doświadczali. Właściwie to komunistyczna władza kazała milczeć o wielu rzeczach.

Być może właśnie dlatego w domu autorki nie mówiło się o rzezi wołyńskiej. Z całą pewnością właśnie dlatego o tym, że jej dziadek był w AK, dowiedziała się bardzo późno i w naprawdę zaskakujących okolicznościach. Jestem pewien, że takich rodzin jest bardzo dużo. „Czystka” jest więc niejako opowieścią uniwersalną. Opowieścią o wielkiej traumie, wielkich tragediach i równie wielkim milczeniu. Ludzie przesiedleni ze Wschodu niechętnie opowiadali o swoim poprzednim życiu. Wybierali milczenie. Wspomnienia były zbyt bolesne, przywoływały utracony świat i utracone życie. Stąd też dziś w Polsce zaskakująco wiele rodzin jest pozbawionych przeszłości. Nie wiedzą nic albo wiedzą bardzo mało, o życiu swoich dziadków i pradziadków.

Katarzyna Surmiak–Domańska poznała historię swojej rodziny. Jest to historia trudna i skomplikowana, podobnie jak tysięcy innych polskich rodzin, które doświadczyły wszystkich okropności XX wieku. Myślę, że jest to najlepsza rekomendacja, aby „Czystkę” po prostu przeczytać. Polecam.

Wojciech Sobański