„Przewóz” przesiąknięty jest smrodem. Ze wszystkich kartek wyziera woń bydła, wyschniętego nawozu i piołunu. Zewsząd czuć smażoną słoninę, cebulę i tytoń, a niekiedy przebija się dodatkowo zapach bzu, chleba i spoconych ciał. Ogólnie rzecz biorąc, Stasiuk wyjątkowo sugestywnie przedstawił, jak pachniała polska wieś latem 1941 roku.

Akcja powieści rozgrywa się w przededniu „operacji Barbarossa”, w małej wiosce na granicy niemiecko-sowieckiej. Pomiędzy nimi, tylko pod osłoną bezksiężycowej nocy, przez Bug, kursuje wiejski przewoźnik. Nie zadaje pytań, ucieka, jak strzelają, nigdy nie ryzykuje swoim życiem. Szukających transportu jest wielu: bojowi partyzanci, uciekający żydzi, czy też zwykli mieszkańcy, którym nie w głowie wojaczka. Tak więc w niezwykle melancholijnym i nieco rozmarzonym tempie autor pokazuje nam pewien fragment ówczesnej rzeczywistości. Wycinek przypominający fotografię.

Co do fabuły, to trudno powiedzieć, czy jakaś tutaj jest. Wydaje mi się, że Stasiukowi przyświecał zgoła odmienny cel. Jest to swego rodzaju powieść napisana dla samego napisania, ale żebyśmy się źle nie zrozumieli. Nie jest to pozycja napisana bez myśli przewodniej. Autor pokazuje, jak czas wojennego chaosu wpłynął na zwykłych ludzi, ludzi niekoniecznie zainteresowanych myśleniem o przyszłości, próbujących poradzić sobie tu i teraz. Dzięki temu mamy okazję zaobserwować, że człowiek jest sługą swych popędów, wojna jest usprawiedliwieniem samym w sobie, a marzenia potrafią zapędzić nas w niejeden kozi róg.

Obok fragmentów rozgrywających się w 1941 roku, dostajemy również współcześnie osadzonego narratora – starszego mężczyznę podróżującego po województwie lubelskim, ze szczególnym uwzględnieniem miejsc zapamiętanych w czasach dzieciństwa. Wydaje się, że jest to nijako forma autoterapii. I to wcale nie jestem przekonany, czy wyłącznie narratora. Stasiuk już jest w takim wieku, że z całą pewnością powoli podsumowuje swoje dokonania i z chęcią dzieli się wypracowanymi przez lata przemyśleniami.

„Przewóz” to powieść nierówna. Kameralna, powolna, dosyć szablonowa, pisana krótkimi zdaniami, przez co niektórym czytelnikom może wydać się nudna. I nie będzie w tym nic dziwnego. Akcji tutaj, jak na lekarstwo, gdyż autor ewidentnie skupił się na opisie trochę zapomnianego już świata. Z całą pewnością Stasiuk mógł więcej miejsca poświęcić istotnej roli przewoźnika w małej społeczności na styku dwóch mocarstw, ale – jak widać – nie można mieć wszystkiego.

„Przewóz” czyta się bardzo dobrze, gdyż Stasiuk to pisarz, jakich u nas mało. Jeżeli szukacie pościgów i strzelanin, to sięgnijcie po książkę jakiegoś innego autora. Natomiast czytelnik poszukujący płynnej frazy i wyciszenia, a także niezwykle plastycznych i barwnych opisów, z całą pewnością nie będzie zawiedziony.

Michał Wnuk