Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Mieszkająca w Ameryce Alice Coleman Schelling, pochodząca z łódzkiej kupieckiej rodziny Hechtkopfów, zapamiętała opowieść o tym, jak jej babcia Regina zatrudniała w Łodzi służącą.

– Czy masz kawalera?

– Ta, proszę pani.

– To bardzo dobrze. Cieszę się. Jak ma na imię?

Służąca w zakłopotaniu, wiercąc się, podaje imię.

– To ładne imię. Możesz mieć wychodne ze swym chłopcem w niedzielę.

– Dziękuję pani.

– A ty jak masz na imię?

– Zosia, proszę pani.

– To też ładne imię. Ale jeśli zawołam na ciebie Basiu, Kasiu czy Jasiu, chcę, byś wiedziała, że to chodzi o ciebie, i przyszła, kiedy proszę.

...,stosunki prawne i społeczne uległy wprawdzie głębokiej transformacji i dziś wiele sytuacji opisanych w książce nie mogłyby się zdarzyć, ale po stu latach nie jesteśmy ani o jotę lepsi, a chciwość i silnie zakorzenione pragnienie dominacji wciąż prowadzą do wyzysku i pogardy.

Służące stały się unieważnioną grupa społeczną, nie doczekały się dokładnego opisu, archiwa i dokumentacja z nimi związana są bardzo skromne. Tak jak zawsze pozostały nieistotne. Dlatego napisałam tę książkę, mając nadzieję, że choć w małym stopniu uda się przywrócić je naszej pamięci. Dedykuje ją nie tylko pamięci służących, lecz także tym, którzy wystrzegają się cynicznej wiary w to, że świata nie da się zmienić.
Optymizm jednak byłby przedwczesny, stosunki prawne i społeczne uległy wprawdzie głębokiej transformacji i dziś wiele sytuacji opisanych w książce nie mogłoby się zdarzyć, ale po stu latach nie jesteśmy ani o jotę lepsi, a chciwość i silnie zakorzenione pragnienie dominacji wciąż prowadzą do wyzysku i pogardy.

(...) jak scyzoryk, którym chleba nie ukroisz, ale tak jest ostry, że się nim okaleczyć możesz. (Walery Wielogłowski "Rady dla kucharek").

Służąca może odejść ze służby tylko wtedy, gdy w związku z wykonywaną pracą jej życie lub zdrowie jest zagrożone. Albo gdy pan próbuje ją „nakłonić do uczynków przeciwnych prawu lub obyczajom”, nie daje słudze niezbędnej żywności lub umieścił ją w miejscu szkodliwym. Powszechne przeciążenie pracą nie jest powodem, dla którego służąca mogła odejść. Jeśli zakończy pracę przed upływem umowy, może trafić do więzienia, porzucanie służby jest przestępstwem.

Przede wszystkim - według podręcznika dla służących z 1930 roku - dziewczyna dowiaduje się, że:
-Służąca rozmawia z państwem w pokoju, s t o j ą c.
[rozstrzelenie w oryginale].

Bóg bowiem nie patrzy nigdy na jakość zajęć, jakich się w życiu podejmujemy, ale patrzy wyłącznie na to, jak dane, choćby najniższe, obowiązki i zajęcia spełniamy. (Ks. Kazimierz Bisztyga).

W la­tach dwu­dzie­stych w Pol­sce no­wo­cze­sne bu­dow­nic­two miesz­ka­nio­we za­czy­na uwzględ­niać po­stu­la­ty dzia­ła­czy spo­łecz­nych, aby po­ko­je dla służ­by miały okna. Jed­nak ich po­wierzch­nie świad­czą o tym, że men­tal­nie nie­wie­le się zmie­nia, słu­żą­ca jest trak­to­wa­na użyt­ko­wo, nie­du­żo le­piej od elek­tro­luk­sa. Zdu­mie­wa­ją­ce, że w pro­jek­tach wiel­kich miesz­kań służ­bów­ki to nadal klit­ki. W Kra­ko­wie przy ulicy Wie­lo­po­le miesz­ka­nie w ka­mie­ni­cy z 1938 roku ma sto czte­ry metry kwa­dra­to­we po­wierzch­ni, skła­da się z trzech dwu­dzie­sto­me­tro­wych po­ko­jów, kuch­nia ma szes­na­ście me­trów. Jest i służ­bów­ka - ma trzy metry kwa­dra­to­we po­wierzch­ni. Ni­ko­go to nie obu­rza. Po­stęp po­le­ga na tym, że słu­żą­ca ma swój kąt.

Co się dzie­je, gdy słu­żą­ca Anna Kaź­mier­czak opusz­cza miesz­ka­nie swo­jej matki Apo­lo­nii w Po­zna­niu w paź­dzier­ni­ku 1895 roku? Wia­do­mo, że ma wtedy dzie­więt­na­ście lat, jest ka­to­licz­ką i od dłu­gie­go już czasu wę­dru­je w po­szu­ki­wa­niu służ­by. Tym razem wy­ru­sza do Ar­cu­go­wa, w gmi­nie Nie­cha­no­wo, pięt­na­ście ki­lo­me­trów na po­łu­dnio­wy wschód od Gnie­zna. Znaj­du­je tam po­sa­dę w dwo­rze na­le­żą­cym do Rze­wu­skich.

Już po roku wraca do matki. Jest w ciąży.

Jej po­wrót do Po­zna­nia zo­sta­je od­no­to­wa­ny w kar­cie mel­dun­ko­wej pod datą 17 paź­dzier­ni­ka 1896 roku. Z tego sa­me­go dnia po­cho­dzi akt uro­dze­nia jej syna – Lu­dwi­ka, który jak każde dziec­ko nie­ślub­ne do­sta­je na­zwi­sko matki. (...)

Lu­dwik Kaź­mier­czak pod­czas I wojny świa­to­wej zo­sta­je po­wo­ła­ny na front, a tuż po jej za­koń­cze­niu wy­jeż­dża do Ber­li­na. Jest po­li­cjan­tem, żeni się, a w 1930 roku zmie­nia na­zwi­sko na wy­god­niej­sze do wy­mó­wie­nia – Ka­sner.

Jego je­dy­ny syn, Horst Ka­sner, zo­sta­nie pa­sto­rem, a wnucz­ka An­ge­la – kanc­le­rzem Nie­miec. I choć jej pa­nień­skie na­zwi­sko brzmia­ło Ka­sner, gdy opo­wia­da­ła Do­nal­do­wi Tu­sko­wi o swo­ich pol­skich ko­rze­niach, za­py­ta­ła: „Jak się wy­ma­wia Kaź­mier­czak?”. Czyli na­zwi­sko pra­bab­ci, po­znań­skiej słu­żą­cej, od któ­rej wszyst­ko się za­czę­ło.

Cza­so­pi­smo zytek „Przy­ja­ciel Sług” (zwłasz­cza póź­niej­sze edy­cje pod nazwą „Głos Dziew­cząt Pol­skich”) to przede wszyst­kim na­rzę­dzie agi­ta­cji i pro­pa­gan­dy. W nie­wiel­kim stop­niu in­te­re­su­je się so­cjal­ny­mi pro­ble­ma­mi słu­żą­cych, te­ma­ty ar­ty­ku­łów do­ty­czą przede wszyst­kim za­gad­nień mo­ral­nych. Od czasu do czasu re­dak­to­rzy udają się także na front walki ide­olo­gicz­nej: stra­szą bol­sze­wi­ka­mi, so­cja­li­sta­mi i Ży­da­mi i wzy­wa­ją dziew­czy­ny do obro­ny Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go przed „tymi bez­boż­ni­ka­mi”. (...)

Prze­strze­ga­ją też przed sztu­ką i li­te­ra­tu­rą. Przed wszyst­kim, co może mącić w gło­wie; co może po­ka­zać, że jest inny świat; co wzbu­dzi­ło­by tę­sk­no­tę dziew­cząt za spra­wie­dli­wo­ścią; co mo­gło­by obu­dzić ich gniew, a przede wszyst­kim od­su­nąć je od Ko­ścio­ła.

"Czy­ta­nie wielu ro­man­sów i po­wie­ści nawet nie­zu­peł­nie złych w na­stęp­stwie jest za­wsze szko­dli­wem, bo za­pa­la wy­obraź­nię uro­jo­ny­mi ob­ra­za­mi, więc nie­praw­dzi­wy­mi, i daje po­ję­cie cał­kiem fał­szy­we o życiu. Książ­ki tego ro­dza­ju spra­wią, że bę­dziesz nie­za­do­wo­lo­ną ze skrom­nych sto­sun­ków, w któ­rych ży­jesz, a obu­dzą pra­gnie­nia, które cię uniesz­czę­śli­wią, bo nigdy speł­nio­ne być nie mogą. Co wię­cej zby­tecz­ne czy­ta­nie uczy­ni cię nie­zdol­ną osią­gnąć szczę­ście do­mo­we. Taka książ­ka, którą co chwi­lę do ręki bie­rze­my z chę­cią prze­czy­ta­nia jak naj­prę­dzej do końca, jest naj­więk­szą prze­szko­dą do su­mien­ne­go wy­peł­nie­nia co­dzien­nych obo­wiąz­ków i za­po­rą do­mo­we­go za­do­wo­le­nia".

Choć żyjemy dzisiaj w epoce kapitalistycznej, instytucja służby domowej z epoką tą nic wspólnego nie ma. Stanowi ona dziś tylko przeżytek strasznych czasów niewolnictwa i poddaństwa. Kto o tym wątpi, niech porówna zależność służącej z zależnością każdej innej robotnicy. Niech sobie uprzytomni, czy w jakimkolwiek zajęciu poza służbą domową jest się zmuszanym mieszkać i żyć przy pracodawcy i wychodzić z domu jedynie za jego specjalnym pozwoleniem. Niech przypomni sobie, czy gdziekolwiek poza służbą wzbronione być może pracownikowi przyjmowanie krewnych lub znajomych nawet w godzinach na odpoczynek przeznaczonych. Przeżytki społeczne tkwią nie tylko w formach przestarzałych - tkwią one jeszcze silnie w duszach ludzkich.

Nie tylko an­kie­ta, ale język kwe­stio­na­riu­sza i styl, w jaki zwra­ca­ły się spo­łecz­ni­ce do po­gar­dza­nej po­wszech­nie grupy pra­cow­nic, były ewe­ne­men­tem, bo jak pi­sa­ła pu­bli­cyst­ka „Ogni­wa”: „Wzię­ły się do tego ko­bie­ty, które same pra­cu­ją na chleb, i zwró­ci­ły się nie jak panie do sług, ale jak pra­cow­ni­ce do pra­cow­nic”. Dla­te­go w py­ta­niach do słu­żą­cych użyto nie­co­dzien­nej formy „pani”: „Czy pani sypia w kuch­ni? Czy ma pani wy­chod­ne?”. „Pani” do Ma­ryś­ki, tego jesz­cze nie było!

Wła­dy­sław Rab­ski, pu­bli­cy­sta „Ty­go­dni­ka Ilu­stro­wa­ne­go”, ma nie­zły ubaw i po­sta­na­wia na­pi­sać na ten temat fe­lie­ton, po­nie­waż razi go ta forma „nie­do­sto­so­wa­na do po­zio­mu umy­sło­we­go słu­żą­cych” i po­dej­rze­wa, że „Kasia, wy­czy­taw­szy, że do niej mówią pani, za­trzę­sie się ze śmie­chu i wy­rzu­ci kwe­stio­na­riusz do śmie­ci”. Leon Bel­mont, ese­ista i tłu­macz w „Ogni­wie”, daje odpór Rab­skie­mu:

„Pani” do słu­żą­cej, ale niech­że pan Rab­ski uda się na ma­jów­kę na Bie­la­ny, gdzie zbie­ra się nasz lud, albo niech zaj­rzy na balik, wy­pra­wio­ny przez służ­bę z po­wo­du ja­kiejś Kasi. Usły­szy, że służ­ba mia­nu­je się nader czę­sto imie­niem „Pani!”. Jest to zwrot mowy, który mocą przy­kła­du z góry prze­cho­dzi z po­ko­ju ba­wial­ne­go do kuch­ni, z sa­lo­nu na po­dwór­ko. Nie wszyst­kie Ma­ry­sie i Kasie za­trzę­są się ze stra­chu lub za­ko­ły­szą ze śmie­chu. Nie­któ­re po­czu­ją, że zwra­ca­ją się do nich nie po pań­sku, nie z roz­ka­zem, lecz przy­jaź­nie, z sza­cun­kiem dla god­no­ści ludz­kiej.

Kiedy więc poeta i felietonista Antoni Słonimski w 1935 roku popłynął Batorym do Ameryki, był zszokowany, że jego kuzyn Nicolas Slonimsky z żoną jedli kolację w salonie przy jednym stole ze służącą. Antoni ze zdumieniem opisał tę sytuację w korespondencji dla „Wiadomości Literackich”. Taki obrazek będzie w Polsce do 1945 roku niespotykany.
Służąca je zawsze w kuchni. Sama.

Żyli z tego, co posyłałam ja lub siostra z Radomia. Było to za dużo, by umrzeć i za mało, by żyć.