W „Filozofii przypadku” autor mierzy się z wyjaśnieniem roli przypadku właśnie wplecionego w skomplikowaną strukturę wszechświata. Swoje przemyślenia uzupełnia szerszym kontekstem historycznym, zarysowując odkrycie, obłaskawienie i zadomowienie się rachunku prawdopodobieństwa w matematyce, a co za tym idzie w fizyce. Kontrapunktem dla tego wykładu, właściwym tętnem książki, staje się polemika ze zwolennikami Inteligentnego Projektu, którzy tylko w przypadku widzą ślady działania Wielkiego Architekta, tak jakby w kosmosie były miejsca równe i równiejsze, z miłośnikami ślepego jak pies listonosza trafu i z antyewolucjonistami zakładającymi, że przypadek przeczy porządkowi. Co zatem proponuje Heller?

Wyobraźmy sobie projektanta gier planszowych. Siedzi na taborecie w zagraconym pokoju ocierając spocone czoło rękawem niepranej od dwóch tygodni koszuli. Kołysze się na krawędzi przełomu. Wymyślił już mechanikę rządzącą rozgrywką, przeanalizował wszystkie możliwe strategie, nawet wystrugał z drewna pionki w kształcie pingwinów. Jego dzieło wydaje się być doskonałe, pozwala graczom na osiągnięcie sukcesu eliminując element szczęścia. Więc zaprasza znajomych na sobotni wieczór, rozkłada planszę i opisuje wszystkie możliwe (aż pięć) drogi do zwycięstwa. Po pół godzinie pierwsze ziewnięcie zwiastuje problemy. Wkrótce pojawia się drugie w towarzystwie nerwowych chrząknięć. Wyjaśnienia nie trzeba długo szukać. Gra jest diabelnie nudna, przewidywalna, a perspektywa spędzenia niedzieli na herbatce u mamusi nagle wygląda bardzo kusząco.

Na szczęście projektant nie poddaje się i ponownie znika za drzwiami na dwa tygodnie. Kiedy brakuje papieru, notuje pomysły na strzępach koszuli. Próbuje dojść przyczyn niepowodzenia, zapewnić znajomym więcej frajdy. Do wyjścia z tej sytuacji trafia przypadkiem, nerwowo gryząc pionki. Dołącza do gry talię własnoręcznie zapisanych kart przygód i kilka sześciościennych kości. Te pierwsze stawiają graczy przed problemami do rozwiązania, a kości posłużą do rozpatrzenia ich wyniku. Twórca nadal zachowuje kontrolę nad swoim dziełem, ale dokładnie planuje miejsca, w których pozwala działać przypadkowi, bo nigdy nie wiadomo, ile oczek wypadnie w rzucie, ani jaka przygoda zostanie wylosowana. Rezygnuje z obsesyjnej kontroli nad każdym szczegółem, zamiast tego wpisuje w istotę gry pewien zamysł. Zaproszeni po raz drugi znajomi zapominają o upływającym czasie, drżącymi dłońmi odkrywając kolejne karty; kości w napięciu toczą się po stole. Zadowolony projektant oblizuje wargi i bierze się do malowania drewnianych pionków.

W sporym uogólnieniu powyższa metafora obrazuje tezy Michała Hellera. Odrzucając ideę Inteligentnego Projektu, gdzie tylko wybrane obszary są podpisane ręką architekta, zapożycza od Einsteina pojęcie ‹zamysł Boga›. A cała książka emanuje zachwytem autora odkrywającego piękno poezji matematycznych twierdzeń doprowadzających go do tego wniosku. Przypadek nie tylko jest barwnym motywem w melodii wszechświata, ale napędza jego maszynerię. Okazuje się niezbędny, ponieważ świat nie został obmyślony co do atomu, lecz jak wielki ser wypełniają go nasycone nieprzewidywalnością dziury, które nadają życiu wyrazisty smak. Właśnie te precyzyjnie wkomponowane miejsca pozwalają mu w pełni rozkwitnąć.

I teraz dochodzimy do najbardziej ekscytującego wniosku w książce. Według Hellera przypadek jest siłą twórczą, niezbędnym składnikiem wielkiej zupy kosmicznej ewolucji. Zresztą co tam kosmos. Jak inaczej pisarze wpadaliby na genialne pomysły pod prysznicem, naukowcy odkrywali szalone teorie, a hazardziści przegrywali majątki całego życia? Co bez przypadku zrobiłaby nieszczęsna Annuszka z butelką oleju? Nieprzewidywalność odpowiada za piękne i straszne wydarzenia w strukturze narracji życia. Zostaliśmy więc obdarowani swobodą pasjonowania się odkrywaniem tajemnic zamysłu Boga (i nie musi to być Bóg związany z jakąś religią), chociaż jak twierdzi Heller, a co zarazem zbliża go do Nabokova, te największe zawsze będziemy mogli tylko przeczuwać.

Rafał Łukasik