Czy to oznacza, że mamy do czynienia z czymś gorszym niż literatura faktu? Niekoniecznie. Niekiedy fikcja sprawia, że prawda nabiera interesującego brzmienia. A i gawędziarski styl pisarza jest niezbędny, aby sama książka zaintrygowała i przyciągnęła. Poza tym można pozbierać liczne i nieprawdopodobne anegdoty i przypisać je innym bohaterom. Wtedy powieść pełni podwójną rolę: kroniki czasów i quasi-biografii.

Mikołaj Łoziński w „Stramerach” kontynuuje opowieść o rodzeństwie tarnowskich Żydów. Trwa II wojna światowa, Niemcy dopracowują machinę masowej zagłady, a mieszkańcy miast i wiosek szukają jakichkolwiek sposobów na normalne życie. I o tym w głównej mierze książka opowiada. O próbach normalnego funkcjonowania w nienormalnych warunkach. Sami Stramerowie próbują uniknąć najgorszego, uciekając z Tarnowa. Tak więc obserwujemy, jak w wojennej Warszawie radzą sobie Wela i Nusek. Autor pamięta również o spędzających czas w Rosji innych Stramerach – Hesiu, Renie i Rudku. O Salku dowiadujemy się czegoś konkretnego dopiero pod koniec książki, ale i jego historia w sumie jest najmniej interesująca.

Tak jak wspomniałem wyżej, „Stramerowie” świetnie sobie radzą jako kronika czasów wojennych. Opisy Warszawy i jej okolic, prób szukania pracy czy żywności, a także funkcjonowania w ciągłym zagrożeniu to fascynujące i niekiedy wstrząsające historie. Bycie Żydem, ze wszystkimi tego konsekwencjami, generowało masę problemów, które trzeba było niekiedy natychmiast rozwiązać. Łoziński przekazał więc w nasze ręce zbiór fantastycznych historii, które na długo zostaną w naszej pamięci. Na dobrą sprawę bohaterami tych anegdot niekoniecznie musieliby być Stramerowie.

„Stramerowie” to również niezwykle udana powieść quasi-biograficzna. Jest coś fascynującego w tym, że cała szóstka rodzeństwa przeżyła wojnę. Holocaust doprowadził do morderstwa około sześciu milionów Żydów. Zapewne mamy do czynienia z ewenementem na skalę światową, skoro nikt z braci i sióstr nie stracił życia w ciągu tych kilku lat wojny. W obliczu tego wszystkiego końcowa scena spotkania całego rodzeństwa jest niezwykle emocjonująca i symboliczna. Nie tylko ze względu na uratowanie życia, ale i z powodu ceny, jaką mimo wszystko zapłacili. Wszyscy przeżyli, ale Stramerów już nie było.

Co warto jeszcze napisać o książce Łozińskiego? Zapewne nie każdy będzie po lekturze do końca usatysfakcjonowany. Dlaczego? Otóż wielość bohaterów niesie za sobą pewien niedosyt we właściwym potraktowaniu poszczególnych wątków. Te prawie czterysta stron nie do końca wystarczyło do tego, aby każda z postaci została należycie wyróżniona. Ich historie wydają się jakby ucięte i skrócone. Oczekiwałbym jednak więcej.

Mimo wszystko uważam „Stramerów” za naprawdę bardzo dobrą pozycję. Namawiam do lektury, bo po prostu warto. Nie tylko ze względu na tematykę, ale przede wszystkim dla tych licznych opowiastek o codziennym życiu. W końcu człowiek to istota, która zaadoptuje się do każdych warunków.

Michał Wnuk