Śledząc przykłady największych oszustw w historii, możemy dziwić się naiwności potomnych, którzy wierzyli w drzewa rodzące pieczone jabłka czy sztormy powodowane praktyką wrzucania kotów do morza. By usprawiedliwić przodków, przyznajmy, że bez dzisiejszych udogodnień znacznie trudniej było im weryfikować prawdziwość takich historii. Musieli oni polegać na uczciwości naocznych świadków, autorytecie naukowców, podróżników, a często zwykłych awanturników za takowych się podających. I tak, przez dobrych kilkadziesiąt lat mapy Afryki powielały istnienie pasma gór Kong, przecinającego kontynent z zachodu na wschód. Fakt ten tak mocno utrwalił się w powszechnej świadomości, że zapuszczający się w te rejony globtroterzy widzieli góry, których faktycznie tam nie było. Pół biedy, gdy kłamstwo nadszarpnęło reputację kilku uczonych, jak w tym przypadku, gorzej, gdy ślepa wiara w bujdy, pogoń za dalekimi krainami, mlekiem i miodem płynącymi, kończyła się utratą majątku lub życia.

Zawsze znajdowali się tacy, którzy ulegali obietnicom i urokowi osobistemu zawodowych naciągaczy, szarlatanów. Największe spustoszenie czyniły jednak zbiorowe ataki histerii oparte na lęku przed obcym, który stawał się kozłem ofiarnym. Średniowieczne oskarżenia trędowatych o zatrucia źródeł wody doprowadzały do ich masowych aresztowań, tortur i konfiskaty majątków. Potem przyszła kolej na Żydów, czarownice oraz innych innowierców posądzanych o najrozmaitsze spiski. Ten mechanizm znamy do dziś, choć: „Lubimy myśleć, że zanim staliśmy się nowocześni i wyrafinowani, zostawiliśmy potwory naszej wyobraźni w przeszłości, w minionych stuleciach, gdy wszystko było cieniem i mrokiem. Ale potwory podróżują z nami, tylko czasami nadajemy im nowe twarze albo inne imiona”.

Wyssane z palca historie uśmiercające oponentów czy informacje nieszkodliwe, zmyślone dla żartu, bez względu na kaliber, raz puszczone w obieg zaczynały żyć własnym życiem, nierzadko nawet wbrew woli samego twórcy. Na nic zdawało się w takich sytuacjach kategoryczne dementowanie fałszu. Jeśli gorąco pragniemy wierzyć w coś, co pasuje do naszych wyobrażeń o świecie, trudno nas z błędu wyprowadzić. Tak było i jest. Mimo że dziś samodzielnie możemy zweryfikować prawdziwość wielu informacji, to najczęściej nadal nie zadajemy sobie tego trudu. Może czasem warto rozważyć choćby taką możliwość, zanim bezrefleksyjnie udostępnimy newsa innym?

Fake newsy istniały zawsze, nie zmienia to faktu, że dziś znacznie szybciej docierają do ogromnej rzeszy odbiorców. Ich powszechność powoduje, że choć wciąż się czasem nabieramy, to wielu z nas sceptycznie traktuje wszystkie pojawiające się informacje, przestaje wierzyć także tym prawdziwym i sprawdzonym. Do czego może prowadzić bagatelizowanie tych naprawdę istotnych, zdążyliśmy się w dobie obecnej epidemii boleśnie przekonać.

Lektura książki poza tym, że bawi, dostarczając wielu zapadających w pamięć anegdot, to jeszcze pokazuje, jak bronić się przed dezinformacją, zachowując przy tym zdrowy rozsądek. Zachęca do stawiania pytań, dociekliwości, poddawania w wątpliwość powszechnych opinii. Wszak poza oczywistym kłamstwem dla zysku czy sławy może istnieć całe mnóstwo twierdzeń, które zgodnie z dzisiejszym stanem wiedzy są prawdziwe, ale jutro mogą już nimi nie być. Być może wiele odkryć, dokonań, które dziś traktujemy jak prawdę objawioną, zostanie w niedługim czasie podważonych. Każda epoka, każdy czas jest na swój sposób ciekawy i wyjątkowy, ale żeby się o tym przekonać, trzeba zadać sobie nieco trudu, poszperać w przeszłości i zdobyć punkt odniesienia. Zupełnie jak z informacją.

Monika Kurek