Majzels nie znalazł żadnego śladu dziewięciorga z nich”.

Druga wojna światowa dla Żydów była wydarzeniem niedającym się porównać z żadnym innym. Polityka Adolfa Hitlera zmierzała do ich całkowitej fizycznej likwidacji. Na terenie Polski – porównując stan sprzed 1939 roku – ocalała znikoma liczba Żydów. Były wśród nich dzieci. Dzieci, które przetrwały okupację ukryte w klasztorach czy domach prywatnych. Dzieci, które przez swoich opiekunów były wychowywane jako ochrzczeni Polacy. Była to jedyna szansa na przetrwanie. Jednak te dzieci były przecież Żydami. Często zdarzało się, że w Zagładzie straciły całą rodzinę. Ocalały tylko one. Co się z nimi działo po wojnie? Czy zostały u ludzi, którzy ich ukrywali? Czy dowiedziały się, kim tak naprawdę są? Czy dorastały jako Żydzi, czy jako Polacy? Czy były katolikami, czy wróciły do judaizmu? Jak bardzo skomplikowane okazały się ich losy?

Na te i wiele innych pytań odpowiada niezwykle interesujący reportaż Anny Bikont pod tytułem „Cena. W poszukiwaniu żydowskich dzieci po wojnie”.  Autorka to znana reporterka, laureatka wielu nagród. Jej najnowsza książka naprawdę otwiera oczy. Często bowiem myślimy o drugiej wojnie światowej tylko do daty jej oficjalnego zakończenia. Jednak dla niektórych ludzi wojna trwała nadal. Żydzi, którzy przetrwali Zagładę, musieli stawić czoła całkowicie nowej rzeczywistości. Co dopiero mówić o żydowskich dzieciach.

Anna Bikont wyrusza w swoim reportażu śladami Lejba Majzelsa. Był to niezwykły człowiek, pracownik Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Od maja 1947 do sierpnia 1948 roku odbył dwadzieścia osiem podróży po Polsce. Ich cel był jeden: odnaleźć pięćdziesięcioro dwoje dzieci, które przeżyły wojnę i znajdują się pod opieką Polaków. Tak naprawdę „Cena” nie mogłaby powstać właśnie bez Majzelsa. To jego dokładne zapiski i sprawozdania, w których drobiazgowo relacjonował swoje wyjazdy, umożliwiły autorce ruszenie po jego śladach. Lejb zapisywał wszystko. Jednak najbardziej szokująca w jego zapiskach jest cena. Okazuje się bowiem, że każde dziecko ma swoją cenę. Konkretną cenę, wyrażaną w pieniądzach lub nieruchomościach, za które naród żydowski może je wykupić.

Autorka po siedemdziesięciu latach próbuje dotrzeć do tych dzieci, które zostały odnalezione. Stara się namówić odnalezione osoby do wspomnień, do tego, aby ponownie wróciły do przeszłości. Jedni czynią to chętnie. Inni nie chcą rozmawiać. Wszystkich łączy jedno: tak naprawdę ciągle żyją przeszłością. Czy bowiem można uciec od historii swojego życia?

„Cena” otwiera czytelnikowi oczy na wiele spraw. Kto ukrywał żydowskie dzieci? Z jakich powodów to czynił? Czy tylko z litości, z przyzwoitości? Czy może kierowała nim chęć wzbogacenia się? W jaki sposób dzieci przetrwały wojnę? Co pamiętają z długich tygodni ukrywania się? Czy po wojnie ich opiekunowie byli skłonni oddać je Majzelsowi? Czy może uważali, że to oni mają teraz do nich pełne prawo? Dlaczego liczne organizacje żydowskie konkurowały między sobą zamiast współpracować? Wreszcie: jaki był dalszy los odnalezionych dzieci? Czy zostały w Polsce? Czy wyemigrowały? Jeśli tak, to dokąd? Jak w ich pamięci zapisali się ludzie, dzięki którym ocalili swoje życie?

„Cena. W poszukiwaniu żydowskich dzieci po wojnie” to bardzo dobry reportaż, chociaż dotykający bardzo trudnego tematu. Autorka stara się poznać i zrozumieć los żydowskich dzieci, które przetrwały wojnę. Stawia przy tym ważne pytania, które skłaniają do refleksji. Pokazuje, że po wojnie był czas równie niełatwy, jak sama wojna. Udowadnia, że żaden wybór nie był oczywisty. Zachęcam do lektury.

Wojciech Sobański