Jej pamięć jest zaskakująco chłonna, wrażliwa na szczegóły, których nie zatarł czas. Zawsze nad wiek dojrzała, mając za przewodniczkę matkę - przyjaciółkę o duszy dziecka - odstawała od swoich rówieśników. Więcej widziała, czuła i rozumiała. Jest jak Kaj z Królowej Śniegu: okruch zwierciadła wpadł mi do oka i dostrzegam to, czego nikt inny nie widzi. Jest w tej książce opisanych wiele wydarzeń, które pozostają w pamięci na zawsze i nie można się ich pozbyć. To widok głodnych dzieci, biedy, marazmu. Autorka często powtarza w książce jedną frazę: do dziś pamiętam.

Dzieciństwo Liliana spędza w Berlinie i Francji, chłonąc atmosferę miejsc, nawiązując ważne przyjaźnie. Jednak lata spędzone na emigracji rzutują na jej powrót do ojczyzny. Czuje się tam obco, pomimo tego chce zostać. Czytelnik staje się tą młodą dziewczyną, razem z nią wędruje ulicami Moskwy, Paryża, jej oczami patrzy na rosnącą falę antysemityzmu czy na obdartych żołnierzy Wehrmachtu. Chciałabym przekazać młodym uczucie strachu – trudne do wyobrażenia, jeśli się go nie doświadczyło. Łungina jest jak duchowy przewodnik po nieistniejącym świecie, po przeszłości. Wtedy też chciało się żyć, chodzić do szkoły, chłonąć wiedzę wszystkimi zmysłami, godzinami słuchać charyzmatycznych profesorów na uczelni. Słowo w słowo jest hołdem złożonym nauce, literaturze, sztuce, kulturze po prostu.

Polityka jest w tej książce tłem dla wydarzeń, ale i dominantą, wpływającą na niemal wszystkie dziedziny życia, zmieniając je w kafkowską rzeczywistość. Jednak autorka wychodzi poza ramy koszmarnego ustroju i pisze po prostu o życiu, szczerze, dotykając często spraw bardzo osobistych, intymnych. Człowiek może znieść więcej, niż mu się wydaje. Zwraca uwagę wszechobecny optymizm, że mimo trudnych warunków jakoś się żyło, zazwyczaj dobrze. Życie towarzyskie najczęściej toczyło się w mieszkaniach, ciasnych pokojach, na podsłuchu. Czy czegoś żałuje? Są takie chwile kiedy przyznaje, że mogła coś zrobić inaczej, z czymś nie zdążyła: czego nie zrobisz od razu, z tym już nigdy nie zdążysz.

Przez książkę przewijają się różne postacie: prawe i miernoty, szczere i fałszywe, odważne i tchórzliwe. Każda z nich jest dla autorki istotna. Poznajemy historie ludzi, którzy przemknęli przez jej życie, zazwyczaj zatrzymując się w nim na dłużej. Życie moich przyjaciół zostało we mnie (…) uformowało się w opowieści. W jej wspomnieniach przewijają się nękani w nieludzki sposób pisarze i poeci, niszczenie jakiegokolwiek przejawu indywidualizmu, Achmatowa, Brodski, Okudżawa, Sołżenicyn, Niekrasow… Sposobem na przetrwanie staje się mentalna emigracja, ale nie wszyscy wytrzymywali presję, stojąc przed wyborem: łagier albo emigracja. Jak w tyglu kotłują się wartości: honor, uczciwość, lojalność, przyjaźń i tchórzostwo, by skończyć w poradzieckim rumowisku.

Istotnym bodźcem do wyswabadzania się kraju było publikowanie wierszy i książek. Nie tylko własnych, ale przede wszystkim zagranicznych spoza muru, do których dostęp był wysoce utrudniony. Łungina specjalizowała się w literaturze skandynawskiej, to dzięki jej tłumaczeniom dzieci zaczytywały się w przygodach Karlssona, dzieci z Bullerbyn, Pippi. Jej wielkim marzeniem było wydanie Niekończącej się historii Michaela Ende. Pisarz również podzielał jej entuzjazm, spotkali się nawet i pisywali do siebie listy. Ona była zachwycona zarówno książką, jak i samym Ende. To jeden z moich ulubionych fragmentów wspomnień.

Słowo w słowo to z rosyjskiego podstrocznik, czyli książka opowiedziana przed kamerą na potrzeby filmu. Do spisania wspomnień Łunginę namówił Oleg Dorman, moskiewski reżyser. Z nagrań powstał kilkunastoodcinkowy serial dokumentalny a potem, na podstawie filmu, książka. Jej sens zamyka się w prostym i pięknym spostrzeżeniu: najważniejsi w życiu są ludzie (…) Czyli – że dobro pokonuje zło (…) Być może to jest ta wąska ścieżka wiodąca do szczęścia.

Magdalena Świtała