Matka tytułowej bohaterki właśnie popełniła samobójstwo. Gdy Norma próbuje dociec jej motywów, wplątuje się w ryzykowną rozgrywkę z grupą przestępczą, zajmującą się m.in. handlem dziećmi. Dotychczasowe życie Normy było nacechowane traumą i wyobcowaniem, wynikającymi z anomalii genetycznej dotyczącej jej włosów. Nie dość, że rosną one w zadziwiającym tempie, to jeszcze reagują na otoczenie jak wariograf. Dzięki temu konceptowi Norma dołączyła do takich nietuzinkowych postaci literackich jak Grenouille z „Pachnidła" Süskinda czy James Dyer z „Przemyślnego bólu" Andrew Millera. Autorzy ci udowodnili, że wokół jednej, niezwykłej cechy głównego bohatera można zbudować oryginalną, wręcz fascynującą fabułę. Czy fińskiej pisarce udała się podobna sztuka?

Najlepszej chyba odpowiedzi udzielił Jarosław Czechowicz w swojej recenzji pod znamiennym tytułem „Feministyczny chaos"*. Określił on powieść jako coś w rodzaju komiksowego zbioru obrazów w tonacji noir z wyjątkowo mało przekonującą bohaterką wiodącą. Bo tak, niestety, rzeczywiście jest. Cóż bowiem z tego, że Oksanen stworzyła mnóstwo wątków i postaci, zadbała o wyrazistość stylu, odważnie żonglowała czasem i miejscem akcji? Czy dzięki temu czytelnik uzyskał pełniejszy wgląd w emocje i przeżycia Normy? Nie sądzę. Czy chociaż lepiej poznał machinacje przestępców, żerujących na ludzkiej biedzie i potrzebach? Bardzo wątpię.

Za najbardziej charakterystyczną cechę tej powieści uważam nie tak często spotykaną próbę łączenia literatury gatunkowej (thriller, kryminał) z psychologiczną prozą artystyczną. Gdy taki zabieg się powiedzie, rezultat jest znakomity. Za przykład udanego eksperymentu tego rodzaju może posłużyć powieść „Lód i woda, woda i lód" autorstwa innej skandynawskiej pisarki, Majgull Akselsson. Tam również występuje wątek kryminalny (tajemnicze zaginięcie znanego piosenkarza). Także mamy przemieszane plany czasowe, bogactwo wątków i postaci. Zasadnicza różnica polega na tym, że u Akselsson wszystkie te elementy łączą się w harmonijną, spójną całość. Wszystkie zabiegi formalne i stylistyczne uzupełniają, niejako doświetlają fabułę, a nie zaciemniają, jak u Oksanen.

Sofi Oksanen ma opinię zaangażowanej feministki. I bardzo dobrze, nie mam nic przeciwko wątkom feministycznym w literaturze. Tyle tylko, że ukazywanie w powieści krzywdy kobiet, mechanizmów ich zdominowania i wykorzystywania nie może zastąpić walorów czysto literackich. Przecież nawet najszlachetniejsze i najsłuszniejsze idee mogą znaleźć się w książce niezbyt udanej, męczącej, a nawet irytującej. Obawiam się, że z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w przypadku „Normy".

*krytycznymokiem.blogspot.com (post z 20.04.2018)

Bogusław Karpowicz