Gdy Jane Goodall zaczynała w 1957 roku obserwację szympansów w afrykańskim Gombe, nikt nie spodziewał się, że jej badania wywrócą do góry nogami nasz pogląd na uczenie się, myślenie, tworzenie społeczności i kultury. Goodall nie miała akademickiego wykształcenia i nie była skażona ówczesnym podejściem, że człowiek stanowi istotę wyjątkową i jest zupełnie różny od zwierząt.

I choć od chwili, gdy zaobserwowano, że szympansy posługują się narzędziami, minęło 61 lat, a w międzyczasie opublikowano wiele badań pokazujących, że typowo ludzkie cechy jednak typowo ludzkie nie są, to wciąż trudno nam się pogodzić z utratą naszej „boskiej” pozycji.

W „Dzikiej sprawiedliwości” etolog kognitywny Marc Bekoff i filozofka Jessica Pierce burzą kolejne mity narosłe wokół tezy o ludzkiej wyjątkowości – pokazują, że moralność nie jest cechą specyficzną dla człowieka.

Sporą część książki stanowią wyjaśnienia pojęcia moralności, sposobów zbierania danych i prowadzenia badań. Można odnieść wrażenie, jakby autorzy od pierwszego zdania nastawiali się na atak ze strony zwolenników uprzywilejowanej pozycji człowieka w naturze. Ten wstęp może nieco męczyć rozważaniami z pogranicza filozofii, biologii i psychologii, jednak warto się w niego zagłębić. Stanowi doskonałe wprowadzenie do kolejnej, fascynującej części książki.

Trzon dalszych rozdziałów stanowią rozważania na temat zdolności mentalnych zwierząt. Czy zwierzęta mają wystarczające zdolności poznawcze, by móc zrozumieć innych i wejść z nimi w świadomą interakcję? Słowo klucz stanowi tu empatia. Jak się okazuje, zwierzęta są zdolne do empatii, to znaczy potrafią odczytywać, współodczuwać i reagować na emocje innych. Na marginesie: w książce używane jest słowo „empatia” również na określenie stanu „zarażenia emocjonalnego”. Psychologia jednak stosuje wtedy zupełnie inne pojęcie: „syntonia”. Jest to zdolność bardziej pierwotna i wymagająca dużo mniejszych zdolności poznawczych. Czy w związku z tym rozważania prowadzone w książce nie tracą nieco na mocy? Nie, ponieważ autorzy podają równie wiele przykładów badań – i to badań niezwykle okrutnych – nad tą właściwą, bardziej złożoną empatią u zwierząt.

„Badania nad empatią u zwierząt są często straszliwie okrutne i zakrawa na głęboką ironię, że zadajemy ból innym zwierzętom, by sprawdzić, czy odczuwają empatię, podczas gdy dobra biologia ewolucyjna – ewolucyjna ciągłość – mówi nam, że ją posiadają”.

Wszak biologia ewolucyjna (i sam Darwin) mówi nam, że zwierzęta odczuwają empatię – różni je od ludzi tylko nasilenie tej cechy. Trzymając się tego poglądu, nie musielibyśmy dekapitować szczurów w obecności innych szczurów czy dawać wybór małpim sierotkom w postaci drucianej, „zimnej” matki z pożywieniem lub ciepłej, pluszowej matki bez pożywienia (tak, dobrze czytacie, takie eksperymenty prowadzono, by wykazać, że zwierzęta mają emocje!). Cóż, chyba tylko człowiek może wpaść na tak okrutny pomysł, więc czy te badania przy okazji nie są świadectwem naszej moralności?

W książce znajdziemy również sporo anegdotycznych dowodów na zwierzęcą moralność. I to chyba one najlepiej oddziałują na naszą wyobraźnię. Autorzy wiedzieli, co robią, przeplatając wyniki badań i rozważania nad ewolucją empatii i moralności barwnymi opowieściami o delfinach chroniących pływaków przed atakiem rekina czy słoniami pomagającymi członkom swojego stada.

W ostatnim czasie półki księgarskie zostały zalane przez książki o ekowydźwięku – „Sekretne życie drzew” i inne tajemnice pól, biedronek czy krów. Jednak „Dzika sprawiedliwość” to nie kolejny zbiór anegdot z życia zwierząt, nie kolejny „Wohlleben”. To książka na wskroś popularnonaukowa, powołująca się na konkretne badania i mająca bogatą bibliografię. Jak mówią sami autorzy: „Etologia narracyjna, którą praktykują etolodzy i inni badacze, nie jest tym samym, co »opowieści o zwierzętach«, których pełno jest w Internecie albo które opowiadają ludzie na psim wybiegu w parku”. I to jest właśnie największa wartość tej książki.

PS. Zainteresowanych tematem zachęcam do obejrzenia biografii Jane Goodall, dostępnej na platformie Netflix.

Agnieszka Zienkowicz